ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 7، مهر 1403 ، شماره پی در پی 101

بررسی ابعاد اندیشگانی نویسندگان شاخص عصر مشروطه

صفحه (173 - 190)
امیر افتخاری سنجانی ، علی عین علیلو (نویسنده مسئول)، ماندانا هاشمی اصفهانی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1402

چکیده

زمینه و هدف: با انقلاب مشروطه در ایران، ادبیات فارسی از نظر فرم و محتوا تحول عظیمی را تجربه کرد. با دگرگون شدن چشم‌اندازهای نظری و شیوه های گوناگون اندیشه در کشور، موضوعات و درونمایه های آثار ادبی نیز بطور کلی تغییر کرد و ادبیات در خدمت این جنبش سیاسی- اجتماعی قرار گرفت و یکی از تأثیرگذارترین ادوار خود را در تاریخ ادبیات فارسی آغاز کرد. هدف از نگارش این مقاله بررسی ابعاد اندیشگانی نویسندگان شاخص عصر مشروطه (آخوندزاده، حسن رشدیه، میرزا ملکم‌خان، طالبوف، زین‌العابدین مراغه ای، و یوسف‌خان مستشارالدوله) است.

روش مطالعه: این جستار به شیوۀ توصیفی - تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: در مطالعۀ ابعاد اندیشگانی نویسندگان شاخص عصر مشروطه بطور عام شش مؤلفۀ اهمیت تعلیم و تربیت به شیوۀ غربی، توجه ویژه به قانون و قانونمندی، نگاه جدید به مفهوم آزادی، تجددگرایی و مبارزه با سنت‌گرایی، عقلگرایی، و غرب‌گرایی مشهود است.

نتیجه گیری: نوع و بیان این اندیشه ها متناسب با هر شخصیت از «طرح نفی کامل اندیشه های مذهبی» (آخوندزاده)، تا «برخورد فرصت‌طلبانه با اندیشه های دینی» (میرزا ملکم و طالبوف) و رویکرد «رجعت مذهبی به ایران باستان» (حسن رشدیه)، «پذیرش محدود اندیشۀ دینی در چارچوب تطبیق با تمدن غربی» (میرزا یوسف مستشارالدوله) و «پذیرش و دفاع از تمدن دینی و اندیشه های اسلامی در برابر تمدن غربی» (حاج زین‌العابدین مراغه ای) مشاهده میشود.

کلمات کلیدی
درونمایه , عصر مشروطه , نثر , نویسندگان

• آبراهامیان، یرواند (1387) ایران بین دو انقلاب: از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمۀ کاظم فیروزمند و دیگران، چاپ دوازدهم، تهران: نشر مرکز.
• آجودانی، ماشاءالله (1382). یا مرگ یا تجدد، تهران: اختران.
• آجودانی، لطف‌الله (1389) «انقلاب مشروطه و اندیشۀ تجدد» یاد ایام، مردادماه، شمارۀ 59.
• آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1357). الفبای جدید و مکتوبات، به کوشش حمید محمدزاده و حمید آراسلی، تبریز: احیاء.
• آدمیت، فریدون (1349). اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران: خوارزمی.
• آرین‌پور، یحیی (1372). از صبا تا نیما، تهران: زوار.
• اکبری معلم، علی (1381). «واکنش روشنفکران ایرانی در مواجهه با فرهنگ غربی»، رواق اندیشه، شمارۀ 9، صص 69 – 84.
• پارسانیا، حمید (1379). «هفت نظریه برای اصلاحات»، کتاب نقد؛ فصلنامۀ انتقادی- فلسفی- فرهنگی، پاییز، (16) 4.
• پارسی‌نژاد، ایرج (1381). روشنگران ایرانی و نقد ادبی. تهران: سخن.
• تقوی، علی محمد (1361). جامعه شناسی غربگرایی، جلد 1، تهران: امیرکبیر.
• تقی زاده، سید حسن (1396). زندگی طوفانی؛ مقالات تقی‌زاده. جلد هفتم، زیر نظر ایرج افشار. تهران: توس.
• چراغی کوتیانی، اسماعیل (1385). «علم و تمدن جدید از نگاه منورالفکران (ملکم‌خان، آخوندزاده و طالبوف)»، نشریۀ علمی ترویجی معرفت، شمارۀ 109، صص 94 – 106.
• خاتمی، احمد؛ طهماسبی، فرهاد و کواشی، فاطمه. (1398). «میرزا عبدالرحیم طالبوف، مسئله «خود» و «دیگری» و توسعۀ فرهنگی اجتماعی ایران». تاریخ ایران (2) 13، صص 129-145.
• رشدیه، شمس‌الدین (1362). سوانح عمر، تهران: تاریخ ایران.
• زرین کوب، عبدالحسین (1361). نقد ادبی. تهران: امیرکبیر.
• طالبوف، عبدالرحیم (1356). مسالک المحسنین، چاپ دوم، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران: شبگیر.
• طالبوف، عبدالرحیم (1346). کتاب احمد (مسائل الحیات)، سه جلدی، تهران: سازمان کتابهای جیبی.
• طباطبایی، محمد محیط (1363). مجموعه آثار ملکم خان میرزا. تهران: علمی.
• کسروی، احمد (1384). تاریخ مشروطۀ ایران. تهران: امیرکبیر.
• مددپور، محمد (1379). سیر تفکر معاصر در ایران: تجدد و دین‌زدایی در اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران: وزارت آموزش و پرورش، مؤسسۀ فرهنگی منادی تربیت.
• مراغه ای، زین‌العابدین (1398). سیاحتنامۀ ابراهیم‌بیگ «یا بلای تعصب او»، با حواشی باقر مؤمنی. تهران: اندیشه.
• مستشارالدوله تبریزی، میرزا یوسف (1386). یک کلمه. به کوشش سیدمحمد صادق ‌فیض. تهران: میراث مکتوب.
• ملک‌زاده، مهدی. (1383). تاریخ انقلاب مشروطیت. تهران: علمی.
• مؤسسۀ فرهنگی قدر ولایت (1372). تاریخ تهاجم فرهنگی غرب؛ میرزا ملکم‌خان، تهران.
• مؤمنی، باقر (1386) ایران در آستانۀ انقلاب مشروطیت و ادبیات مشروطه. تهران: شباهنگ.
• میرزا ملکم‌خان، ناظم‌الدوله. (ه.1307ق). روزنامۀ قانون، شمارۀ 6.
• یاحقی، محمدجعفر (1389). چون سبوی تشنه. تهران: جامی.
• یعقوب، آژند (1373). نمایشنامه نویسی در ایران (از آغاز تا 1320 ه.ش). تهران: نشر نی.
• یغمایی، حبیب (1323). «رشدیه پیر معارف»، مجلّۀ آموزش و پرورش، (10) 14.