ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 4، تیر 1400 ، شماره پی در پی 62

ویژگیهای زبانی و ادبی طنز کارناوالی در رمانهای دهۀ چهل و پنجاه

صفحه (103 - 118)
صدیقه مهران‌فر ، غلامرضا پیروز (نویسنده مسئول)، غریب‌رضا غلامحسین‌زاده ، علی اکبر باقری خلیلی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1399

چکیده
زمینه و هدف: یکی از مهمترین رهیافتهای باختین، طنز کارناوالی است. در کارناوال تمام مؤلفه های فرهنگ عامیانه نمود مییابد و کاملترین شکل فرهنگ مردمی است. آثار ادبی با تأثیرپذیری از واقعیات زندگی در تعامل زبانی با پیرامون خود قرار میگیرند. رمان برجسته ترین نوع ادبی است که بیشترین شباهت را با زندگی واقعی دارد. طنز کارناوالی رویکردی است که میتواند مولّد زمینه های پژوهشی مهم و تازه ای برای ارزیابی مجدد رمان باشد. حضور عناصر زبانی و ادبی طنز کارناوالی در رمانهای منتخب دهۀ چهل و پنجاه، به یک اندازه نیست؛ اما آنچه مهم است، روح طنز کارناوالی است که بر عناصر دیگر رمان هم تأثیرگذار است. در این راستا تحلیل وجوه همسوی زبانی و ادبی طنز کارناوالی با رمانهای منتخب هدف این مقاله بشمار میرود. پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این سؤال است که مهمترین مؤلفه های زبانی، ادبی طنز کارناوالی در رمانهای منتخب دهۀ چهل و پنجاه کدامند؟
روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است.
یافته ها: طنز سیاسی ـ اجتماعی موجود در رمانهای منتخب دهۀ چهل و پنجاه با بسیاری از مؤلفه های زبانی و ادبی طنز کارناوالی همچون زبان عامیانه، کنایات و ضرب-المثلهای عامیانه، طنز تشبیه، طنز تعریض، گروتسک و انواع آیرونیهای کلامی، بلاغی، سقراطی همسو است.
نتیجه گیری: یکی از مشخصه های مهم رمانهای سیاسی ـ اجتماعی دهۀ چهل و پنجاه طنز کارناوالی است که در آن نویسندگان منتقد با زبان طنز انتقادیِ آمیخته به شوخی و نیشخند، حوادث نامساعد سیاسی، اجتماعی جامعه را در آثارشان به نقد کشانده و در معرض آرای افکار عامه قرار میدادند. طنزی توصیفی همراه با طنز کلامی که گاه به گونۀ استهزاء و تمسخر و ریشخند ظهور مییابد. در آثاری هم که با طنز کارناوالی باختین همسو است، میتوان رد پای سیاست و اعتراض کارناوالی را در این گونه از آثار دید. در متن کارناوال، همۀ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺳﻤﻰ، ﻣﺮﺳﻮم و راﻳﺞ اﺳﺖ، ﻃﺮد میشود.

کلمات کلیدی
طنز کارناوالی , زبان عامیانه , فرهنگ عامیانه , رمان , دهۀ چهل و پنجاه.

• آیرونی و تفاوت آن با طنز و صنایع بلاغی مشابه، بهره مند، زهرا (1389). فصلنامۀ زبان و ادب فارسی، دورۀ 14، شمارۀ 45، صص 9-36.
• باختین، گفتگومندی و چندصدایی، نامورمطلق، بهمن (1387).
• پژوهشنامۀ علوم انسانی، شمارۀ 57، صص 414- 397.
• باورها و عناصر ادبیات در رمان سووشون، کافی، غلامرضا و عامری، زهره (1393). دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، دورۀ 2، شمارۀ 4، صص 1-26.
• بدیع نو، محبتی، مهدی (۱۳۸۰). تهران: سخن.
• بررسی انگاره های کارناوالی در سنگ صبور صادق چوبک، فرزاد بالو و مریم خواجه، (1394). پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، هشتمین همایش پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی.
• بیان و بدیع، شمیسا، سیروس (1371). تهران: فردوس.
• جای خالی سلوچ، دولت‌آبادی، محمود (1393). تهران: چشمه.
• دایی‌جان ناپلئون، پزشکزاد، ایرج (1396). تهران: فرهنگ معاصر.
• درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات، زیما، پیرو (1390). ترجمۀ محمدجعفر پوینده، تهران: نقش جهان.
• دموکراسی گفت وگویی، انصاری، منصور (1384). تهران: نشر مرکز.
• رویکرد باختینی به سنگ صبور صادق چوبک، تسلیمی، علی و ادراکی، فاطمه (1394). پژوهشهای نقد ادبی و سبک‌شناسی. دورۀ 22، شمارۀ (2)، صص 79-95.
• سنگ صبور، چوبک، صادق (1369). چاپ دوم، لس‌آنجلس: شرکت کتاب.
• سووشون، دانشور، سیمین (1397). چاپ بیست‌وسوم، تهران: خوارزمی.
• شکسپیر و کارناوال پس از باختین، نولز، رونلد (1391). ترجمۀ رؤیا پورآذر، تهران: هرمس.
• طنز کارناوالی و بازتاب آن در داستانهای بهرام صادقی، پیروز، غلامرضا و حقیقی، مرضیه (1393). جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، (1) 6، صص 65 -89 .
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال‌الدین (1363). تهران: توس.
• معالم‌البلاغه، رجایی، محمدخلیل (1340). شیراز: دانشگاه شیراز.
• منطق گفتگویی میخاییل باختین، تودوروف، تزوتان (1377). ترجمۀ داریوش کریمی، تهران: نشر مرکز.
• میخاییل باختین، غلامحسین زاده، غریب‌رضا و غلامپور، نگار (1387). تهران: روزگار.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس (1381). تهران: فردوس.
• نفرین زمین، آل احمد، جلال (1394). تهران: انتشارات سه‌بعدی.
• نهج‌الادب، رامپوری، نجم الغنی خان (1396). تحقیق و تصحیح زهره مشاوری، تهران: سخن.
• همسایه ها، محمود، احمد (1357). تهران: امیرکبیر.