ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 6، شهریور 1402 ، شماره پی در پی 88

واژۀ مرکزی، کلید راهیابی به ایدئولوژی پنهان متن؛ بررسی واژۀ مرکزی در دو رمان زمستان 62 و باغ بلور

صفحه (207 - 222)
سید احمد میرزاده ، حمیرا زمردی (نویسنده مسئول)، عبدالرضا سیف
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1401

چکیده

زمینه و هدف: در این مقاله، در چهارچوب سبک‌شناسی لایه ای، راهکاری برای راهیابی به ایدئولوژی پنهان متن در رمان، پیشنهاد شده و بطور موردی در دو رمان شاخص دهۀ اول انقلاب یعنی زمستان 62 از اسماعیل فصیح و باغ بلور نوشتۀ محسن مخملباف بررسی شده است. این راهکار بر اساس این فرضیه شکل گرفته است که با استخراج واژه های تکرارشونده ای که به ایدئولوژیهای بزرگ تعلق دارند میتوان به واژه ای رسید که بیشترین بسامد را داراست و احتمالاً مرکز ایدئولوژیک اثر است. با کشف این واژه و بررسی چگونگی کاربرد آن در متن، ممکن است به جهتگیری ایدئولوژیک اثر راه یافت.

روش مطالعه: در این پژوهش با شیوۀ کتابخانه ای و در چهارچوب سبک‌شناسی لایه ای، با تمرکز بر دو کتاب زمستان 62 و باغ بلور هریک از واژه هایی که تعلق یا نزدیکی به ایدئولوژیهای مطرح داشتند یا بسامد آنها قابل توجه بود استخراج و دسته بندی شد. سپس چگونگی کاربرد واژه ای که دارای بیشترین بسامد بود از لحاظ صفت‌دهی، هالۀ کلمات، رویارویی با واژه های متقابل و نیز بررسی وجهیت فعل در جمله های دارای آن واژه در کتابهای مذکور بررسی شد.

یافته ها: واژۀ مرکزی در رمان زمستان 62 واژۀ «ایران» و در رمان باغ بلور واژۀ «زن» است و چگونگی کاربرد آنها معنیدار است.

نتیجه گیری: با ملاحظۀ چگونگی کاربرد واژۀ مرکزی دو کتاب مورد بررسی، از منظرهای گوناگون مشخص شد که نویسندگان هر دو کتاب نسبت به واژۀ مرکزی اثر خود، جانبدارانه برخورد کرده اند؛ بگونه ای که میتوان جهتگیری نویسندۀ زمستان 62 را در برخورد با واژۀ «ایران» در چهارچوب ایدئولوژی ناسیونالیسم و جهتگیری نویسندۀ باغ بلور را در برخورد با واژۀ «زن» در چهارچوب ایدئولوژی فمینیسم ارزیابی کرد.

کلمات کلیدی
ایدئولوژی , واژۀ مرکزی , زن , ایران , ناسیونالیسم , فمینیسم , باغ بلور , زمستان 62.

• آقاگل زاده، فردوس. (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: علمی و فرهنگی.
• ایکن، هنری. (1396). عصر ایدئولوژی. ترجمۀ ابوطالب صارمی. تهران: علمی و فرهنگی.
• بشیریه، حسین. (1382). آموزش دانش سیاسی (مبانی علم سیاست نظری و تأسیسی). تهران: نگاه معاصر.
• تانگ، رزمری. (1387). درآمدی جامع بر نظریه های فمینیستی. ترجمۀ منیژه نجم عراقی. تهران: نشر نی.
• درپر، مریم. (1391). «سبک‌شناسی انتقادی؛ رویکردی نوین در بررسی سبک بر اساس تحلیل گفتمان انتقادی». فصلنامۀ علمی-پژوهشی نقد ادبی. (17) 5، صص 37-62.
• سیمپسون، پاول (1398). سبک‌شناسی. ترجمۀ نسرین فقیه ملک مرزبان. تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا (س).
• شمیسا، سیروس. (1390). مکتبهای ادبی. تهران: قطره.
• صادقی، فاطمه. (1384). جنسیت، ناسیونالیسم و تجدد در ایران (دورۀ پهلوی اول). تهران: قصیده سرا.
• فتوحی، محمود. (1390). سبک شناسی؛ نظریه ها، رویکردها و روشها. تهران: سخن.
• فرشیدورد، خسرو. (1382). دستور مفصل امروز. تهران: سخن.
• فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ فاطمه شایسته پیران...[و دیگران]، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
• فصیح، اسماعیل. (1363). زمستان 62. تهران: ذهن‌آویز.
• لیدمان، سون اریک. (1391). تاریخ عقاید سیاسی از افلاطون تا هابرماس. ترجمۀ سعید مقدم. تهران: دات.
• مخملباف، محسن. (1365). باغ بلور. تهران: نشر نی.
• مکاریک، ایرنا ریما. (1383). دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
• میرعابدینی، حسن. (1377). صد سال داستان‌نویسی ایران. تهران: چشمه.
• میرعابدینی، حسن. (1386). فرهنگ داستان‌نویسان ایران از آغاز تا امروز. تهران: چشمه.
• نورگارد، نینا، بئاتریکس بوسه، و روسیو مونتورو. (1397). فرهنگ سبک‌شناسی. ترجمۀ احمد رضایی جمکرانی و مسعود فرهمندفر. تهران: مروارید.
• وردانک، پیتر. (1389). مبانی سبک‌شناسی. ترجمۀ محمد غفاری. تهران: نشر نی.
• یارمحمدی، لطف الله. (1393). گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی. تهران: هرمس.
• یورگنسن، ماریان و لوئیز، فیلیپس. (1400). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. تهران: نشر نی.
• Simpson,Paul. (1993). Language, Ideology and point of view. london: Routledge.