ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 3، خرداد 1403 ، شماره پی در پی 97

همانندیها و تفاوتهای شیوه‎های داستانپردازی عطار و مولانا

صفحه (249 - 272)
رضا محمددوست ، رضا اشرف‌زاده (نویسنده مسئول)، محمود مهدوی دامغانی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: بررسی آثار شاعران و نویسندگان ادبی و عرفانی این سرزمین نشان میدهد که داستان سرایی که روند استفاده از واقعیت و روایت، برای برقراری ارتباط با مخاطبان است به شکل بسیار ظریفی مورد استفاده قرار گرفته است. شیخ عطار و مولانا دو شاعری هستند که در تبیین نکته های عرفانی و ارسال پیامهای خود به کرات از داستانسرایی و توسل به تمثیل سود جسته اند. اما علیرغم تفاوت در دوره زمانی این دو شاعر، نقاط اشتراک و افتراق قابل توجهی در داستانها و حکایتهای مشترک آنها ملاحظه میشود که میطلبد تا از نظر ادبی مورد کنکاش قرار گیرد.

روش مطالعه: روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است که داده های آن از دو مثنوی عطّار ( مصیبت‌نامه، الهی‌نامه) با مثنوی مولانا، طی بیست داستان مشترک از این شاعران، به روش اسنادی و کتابخانه ای و با فیش برداری جمع آوری شده است.

یافته ها: در این مطالعه تأثیر پذیری مولانا از عطّار کاملاً آشکار گردید و این نتیجه حاصل گشت که، علیرغم مشابهتهایی از لحاظ، شخصیت داستان، زمان ، مکان اتفاق افتادن و سبک ارایه داستانها، تفاوتهایی نیز از نطر سبک ادبی و شیوه ارایه آنها وجود دارد و از منظرریخت شناسی حکایتهای مولوی و بررسی کنشهای داستانی وی نشان دهنده نظم و ترتیب منطقیتری است که بر حکایات وی حاکم است. لذا از نظر نوآوری، ذهن مولوی در خلق عبارات و مفاهیم جذّابتر میباشد.

نتیجه گیری: مبحث داستان‌سرایی و توسّل به تمثیل در ادبیّات فارسی و بالاخص اشعار عطار و مولانا از اهمیّت ویژ‌ه ای برخوردار بوده است که برای انتقال اندیشه ها و تذکّر به مخاطبان خویش این نوع قالب هنری را برگزیده اند. هر چند عطّار در تعیین خط فکری و مشی عرفانی و تعلیم آموزه ها‌ی آن بر مولانا تأثیری شگرف دارد، ولی مولوی در هنر پرورش داستان و نتیجه گیری از آن جایگاهی رفیعتری داشته و علیرغم مشابهتهایی از منظر ساختار و محتوای داستانهای مشترک، تفاوتهای بارزی با داستانهای عطار دارد.

کلمات کلیدی
سبکهای داستانی , عطار , مولانا , وجوه اشتراک , وجوه افتراق , داستان

• اشرف زاده، رضا.(1382). عطّار و دیگران، مشهد: انتشارات سخن گستر.
• پورنامداریان،تقی؛ بامشکی، سمیرا.(1388).«مقایسۀ داستانهای مشترک مثنوی و منطق الطّیر با رویکرد روایت شناسیِ ساختگرا». مجله جستارهای ادبی، شماره 165، ص 27-1.
• سرّامی، قَدمعلی.(1368). از رنگ گل تا رنج خار، (شکل شناسی داستانهای شاهنامه) ، انتشارات علمیفرهنگی.
• عطّار، فرید الدّین محمّد .(1387). الهی نامه، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات، محمّد رضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات سخن.
• عطّار، فرید الدّین محمّد.(1351). مصیبت نامه، به اهتمام نورانی وصال، تهران، انتشارات زوّار.
• فرهنگی، سهیلا.(1391). یک حکایت و چهار روایت (مقایسه حکایت پردازی عطار، شمس تبریزی، مولوی و سلطان ولددر قصّه ایاز و گوهر شکستن(. فصلنامه تخصصی مطالعات داستانی، سال اول، شماره دوم، ص 80-67.
• فروزانفر ، بدیع الزّمان.(1361). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم.
• فروزانفر، بدیع الزّمان.(1375). شرح مثنوی شریف، تهران، شرکت انتشارات علمیو فرهنگی ، چاپ هشتم.
• فروزانفر، بدیع الزمان.(1384). شرح زندگانی مولوی، چاپ سوم، تهران: انتشارات تیرگان.
• کمار، راجندر.(1383). «آثار شیخ عطار و ماخذ داستانهای مولانا». مجله زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، ص 128-115.
• میر صادقی، جمال.(1376). عناصر داستان، تهران، انتشارات سخن، چاپ سوم.
• مولوی ، جلال الدّین محمّد،(1362). مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین ، نیکلسون، چاپ نهم، تهران، انتشارت امیر کبیر.
• مولوی ، جلال الدّین محمّد،(1375). مثنوی معنوی، تصحیح و تعلیقات محمّد استعلامی،تهران، زوّار