ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 12، اسفند 1402 ، شماره پی در پی 94

نقش و اهمیت پیمان در ساختار منظومه های عاشقانۀ فارسی قرون پنجم و ششم

صفحه (255 - 271)
سمانه ‌وطن‌دوست ، حسن بساک (نویسنده مسئول)، رضا اشرف‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1402

چکیده

زمینه و هدف: در قرون پنجم و ششم، یکی از جنبه های مهم ادبیات فارسی، منظومه های عاشقانه است. هر ماجرای عاشقانه ای در بستر اجتماعی دوران خود شکل میگیرد و نمیتوان داستان عاشقانه را جدا از عوامل، باورها و سنتهای اجتماعی زمان و مکان وقوع آن بررسی کرد. پیمان‌ یکی از باورهایی است که بعنوان قراردادهای عاشقانه، سیاسی و اجتماعی بین شخصیتها برقرار میشود و وقایعی را رقم میزند. این مقاله با توجه به منظومه های عاشقانۀ برجسته در قرون پنجم و ششم مانند زال و رودابه، ورقه و گلشاه، ویس و رامین، خسرو و شیرین، شیخ صنعان و دختر ترسا، به بررسی نقش پیمان و اهمیت آن در ارتباطات و روابط شخصیتها، تأثیر آن در جریان داستان و تغییرات ساختاری این منظومه ها میپردازد.

روش مطالعه: پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی و مبتنی بر تحلیل محتوا، به بررسی و طبقه بندی نقش پیمان در ساختار منظومه های عاشقانۀ قرون پنجم و ششم میپردازد و با ذکر نمونه هایی از کارکرد پیمان در منظومه های یادشده نتایج را تأیید و تفسیر میکند.

یافته ها: بسامد حضور پیمان در خلق داستان، ایجاد و نگهداری روابط عاشقانه، سیاسی و اجتماعی بسیار قابل توجه است. بخش عمده ای از پیرنگ منظومه های مورد بررسی، وامدار این باور اجتماعی و درونی است و پیمان و پیمان‌شکنی وظیفۀ گره گشایی، کشمکش، گره افکنی و... را در داستان بر عهده دارد.

نتیجه گیری: پیمان در ساختار منظومه های عاشقانۀ فارسی قرون پنجم و ششم اهمیت بسیاری دارد. این مفهوم، ساختار داستانی را تأسیس میکند، روابط شخصیتها را شکل میدهد و پیامهای اخلاقی و اجتماعی مهمی را در بر دارد. شاعران قرنپنجم و ششم نه تنها برای زنده نگه داشتن شخصیتهای اصلی داستان و ایجاد تعاملات و روابط از اهمیت این باور در بستر اجتماعی سود برده اند، بلکه بعنوان ابزاری برای نمایش تغییرات شخصیتی، تحولات داستانی و حفظ نظم داستانی نیز هنرمندانه آن را به کار گرفته اند. همانگونه که به سر بردن پیمان بر ساختار منظومه ها تأثیرگذار بوده است، نقض پیمانها نیز از طرف شخصیتهای داستانی در پیرنگ داستانها سبب گره افکنی و کشمکشهایی همراه با تناقض و ناهماهنگی و پیچیدگی روابط انسانی بدلیل بروز ابهامات، عدم اعتماد و کاهش ارتباط عاطفی میان شخصیتها شده است.

کلمات کلیدی
منظومه های عاشقانه , پیمان , پیرنگ , سبک داستانی , قرون پنجم و ششم.

• آموزگار، ژاله، (1379)، « پیمان»، بخارا، شمارۀ 13و14، مرداد و آبان، صص 17-7.
• اسکولز، رابرت، (1383)، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: نشر مرکز.
• اسعد گرگانی، فخرالدین، (1377)، ویس و رامین، مصحح: محمد روشن، تهران: صدای معاصر.
• تهامی، مرتضی، (1387)، «پیمان در آیین مزدیسنایی»، مجلۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ 14، صص78-65.
• حافظ شیرازی، شمس الدین محمد، (1379)، دیوان حافظ، چاپ پنجم، تهران: شقایق.
• حسام پور، سعید و دهقانی، ناهید، (1387)، «بررسی تحلیلی گونه های پیمان و سوگند در شاهنامۀ فردوسی»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، شمارۀ 11، پاییز و زمستان، صص66-37.
• ذوالفقاری، حسن، (1392)، یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی، چاپ دوم، تهران: چرخ.
• رزمجو، حسین، (1390)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چاپ سوم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
• رضوانیان، قدسیه و زارعی، محمد، (1394)، «بررسی تطبیقی ایزدان داوری در اوستا و شاهنامه»، نشریۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، شمارۀ 41، زمستان، صص 224- 195.
• سلدن، رامان، (1384)، راهنمای نظریۀ ادبی معاصر، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: طرح نو.
• صادقیان، محمدعلی و عظیمی یانچشمه، الهه، (1386)، «بازتاب عقاید و تعالیم مزدیسنا در منظومۀ ویس و رامین»، مجلۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ 12، صص 74-57.
• عطار، محمدبن ابراهیم، (1388)، منطق‌الطیر، مصحح: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم، تهران: سخن.
• عیوقی، (1343)، ورقه و گلشاه، مصحح: ذبیح الله صفا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• فخراسلام، بتول، (1383)، «جامعه- فرهنگ شناختی بر پایۀ آثار ادبی با اشاره به شاهنامه و بوستان»، ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شمارۀ 1و 2، بهار و تابستان، صص 105-94.
• فردوسی، ابوالقاسم، (1393)، شاهنامۀ فردوسی، به کوشش جلال خالقی مطلق، (ج. 1و3)، چاپ پنجم، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
• میرصادقی، جمال، (1394)، عناصر داستان، چاپ نهم، تهران: سخن.
• نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف، (1395)، کلیات خمسۀ نظامی گنجوی: مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، اسکندرنامه، شرفنامه، اقبالنامه، مصحح: حسن وحید دستگردی، چاپ سوم، تهران: نگاه.