ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 5، مرداد 1401 ، شماره پی در پی 75

نقد فضایل اخلاقی اشعار دورۀ بیداری بر مبنای الگوی خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری

صفحه (25 - 41)
هاشم تیموری ، سید اسماعیل قافله باشی (نویسنده مسئول)، مهدی فیاض ، محمد شفیع صفاری
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1400

چکیده

زمینه و هدف: ادبیات تعلیمی در معنای عام، به اشعار و آثاری اطلاق میشود که حاوی موضوعاتی مانند حکمت، پند و اندرز و اخلاق باشد. در آثار شاعران ادوار مختلف، اشعار بسیاری در پندهای اخلاقی وجود دارد. در این مقاله به بررسی فضایل اخلاقی بر مبنای الگوی خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری پرداخته شده است.

روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، کتابخانه ای است و با استفاده از شیوۀ تحلیل محتوا از نوع کیفی، تحلیلهای لازم صورت خواهد پذیرفت و در نهایت یافته ها و نتایج پژوهش بشکل توصیفی تحلیلی و استنتاجی ارائه خواهد شد.

یافته ها: خواجه نصیر در اخلاق ناصری با رویکردی فلسفی به اخلاق مینگرد و حکمت عملی را بر سه دستۀ اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مُدُن تقسیم‌بندی میکند و اخلاق را به دو دستۀ فضایل و رذایل تقسیم میکند. او به چهار فضیلت اصلی حکمت، شجاعت، عفت و عدالت قائل است و دیگر فضیلتها را نیز زیرمجموعۀ این چهار فضیلت اصلی قرار میدهد و معتقد است این چهار فضیلت اصلی، از عملکرد مختلف سه قوۀ متباین حاصل میشود. با تحقیق در اشعار شاعران دورۀ بیداری، مشخص شد از میان چهار فضیلت اصلی، شاعران این دوره بیشتر به فضیلت عدالت پرداخته اند.

نتیجه گیری: مهمترین فضیلت اخلاقی در زیرگروه فضیلتِ اصلی حکمت که شاعران این دوره به آن پرداخته اند، توجه به علم و دانش است که در حقیقت برای جبران عقب‌ماندگیهای کشور از سوی شاعران مطرح شده است. در زیرگروه فضیلتِ اصلی شجاعت، این شاعران به موضوعاتی از قبیل همت، تواضع و شجاعت توجه بیشتری نشان داده اند. درمورد فضیلتِ اصلی عفت نیز موضوعات عفت و حجاب، قناعت، خوی خوش و صبر و شکیبایی بسامد بیشتری دارد. در زیرگروه فضیلتِ اصلی عدالت نیز توجه شاعران بیشتر به موضوعاتی مانند دینداری، صدق و راستی، احسان به والدین، شفقت و مکافات بوده ‌است.

کلمات کلیدی
اخلاق , فضیلت اخلاقی , شعر دورۀ بیداری , اخلاق ناصری

• اخلاق ناصری، نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد (1356) تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
• انواع ادبی، شمیسا، سیروس (1381) تهران: فردوس.
• انواع شعر فارسی، رستگار فسایی، منصور (1372) شیراز: نوید شیراز.
• دیوان، ادیب الممالک، محمدصادق بن حسین (1378) به تصحیح و اهتمام مجتبی برزآبادی فراهانی. تهران: فردوس.
• دیوان، ایرج میرزا (1396) قم: ملینا.
• دیوان، بهار، محمدتقی (1381) تهران: علم.
• دیوان، پیشاوری، ادیب (1362) چاپ دوم؛ شرح و تعلیقات علی عبدالرسولی؛ تهران: ما.
• دیوان، دهخدا، علی اکبر (1361) به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران: تیراژه.
• دیوان، عارف قزوینی، ابوالقاسم (1381) به کوشش مهدی نورمحمدی، تهران: سنایی.
• دیوان، فرخی یزدی، محمد (1357) با تصحیح و مقدمۀ حسین مکی، تهران: امیرکبیر.
• شعر کهن فارسی در ترازوی نقد اخلاق اسلامی، رزمجو، حسین (1369)، چاپ دوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
• کلیات مصور، عشقی، محمدرضا بن ابوالقاسم (1342) چاپ چهارم، تألیف و نگارش علی اکبر مشیر سلیمی، تهران: امیرکبیر.
• کلیات، اشرف‌الدین حسینی، محسن (1371) به کوشش حسین نمینی، تهران: اساطیر.
• منطق نظری، منطق عملی اخلاق، هاشمی، ابوالقاسم (1365) تهران: آفتاب.
• نصیرالدین فیلسوف گفتگو، ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1386) تهران: هرمس.