ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 1، فروردین 1404 ، شماره پی در پی 107

مقایسۀ مؤلفه های شعر نو حماسی با شاهنامه فردوسی

صفحه (129 - 147)
علی حسنی بیجاربنه ، احمد کریمی (نویسنده مسئول)، وجیهه ترکمانی باراندوزی ، نعیمه کیالاشکی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 143

چکیده

زمینه و هدف: شعر نو حماسی از جمله جریانهای عمدۀ شعر معاصر است که ویژگیهای حماسی آن متناسب با شرایط تاریخی دگرگون شده است. احمد شاملو، اخوان ثالث، سیاوش کسرایی و شفیعی کدکنی از درخشانترین چهره های این جریان هستند که ویژگیهای حماسی شعرشان چشمگیرتر از دیگر شاعران معاصر است. در این پژوهش برای توصیف دگرگونی حماسه، متناسب با نیازهای بیانی تازه، ویژگیهای حماسی شعر شاعران مذکور به همراه برجسته ترین شاعران انقلاب مانند نصرالله مردانی، حمید سبزواری و موسوی گرمارودی به سه دسته تقسیم شده است: ویژگیهای محتوایی، ویژگیهای زبانی (گزینش کلمات و ترکیبات متناسب با درونمایۀ حماسی، کهنگی ترکیبات و ساختارهای نحوی) و ویژگیهای ادبی (فضاسازیهای حماسی، اغراق، وزن و موسیقی باشکوه حماسی).

روش مطالعه: تحقیق حاضر از نوع تحقیقات نظری و کیفی میباشد که بهترین روش با توجه به موضوع تحقیق و اهداف آن، روش کیفی – تحلیلی است. در این روش جهت کسب اطلاعات از شیوۀ فیشبرداری از منابع موجود در کتابخانه ها استفاده شده و جهت نتیجه گیری یا استنتاج، از روش تحلیل مفاهیم و متن استفاده شده است.

یافته ها: در اغلب شاعران معاصر (بویژه قبل از انقلاب) دلباختگی به ایران، آنها را بسوی دوران با شکوه و عظمت ایران باستان سوق میدهد و سبب میگردد هر عنصری که با وطن پیوند داشته باشد در اشعارشان تجلی یابد. عناصر حماسی، اساطیری، آیینی و حتی موجودات وهمی و ابزار حماسی گاه با خشم و خروش متعصبانه ـ بیشتر در شعر اخوان ـ و گاه با نگاهی امیدوارانه و منطقی ـ در شعر سیاوش کسرایی ـ و گاه بگونۀ مسالمت‌آمیز در کنار عناصر اسلامی ـ در شعر شفیعی‏کدکنی ـ و گاه با زبان نازش و افتخار ـ در اشعار طبری نیمایوشیج ـ حضور مییابد.

نتیجه گیری: بطور کلی از تحلیل داده ها میتوان به این نتیجه رسید که شباهتها و تفاوتهایی از منظر ساخت و محتوا در حماسۀ کهن فردوسی و حماسۀ نو وجود دارد. از منظر زبانی استفاده از کلمات حماسی در هر دو نوع حماسه وجود دارد؛ همچنین از منظر ادبی استفاده از اوزان مشترک و موسیقی درونی و بیرونی، اغراق و عاطفۀ حماسی در هر دو نوع حماسه دیده میشود. از منظر محتوایی نیز میهن پرستی و دفاع از میهن از وجوه مشترک هر دو نوع حماسه میباشد. تفاوت فاحش میان حماسۀ کهن و نو، ارتباط محتوایی حماسۀ نو با مسائل اجتماعی و سیاسی است؛ امری که در حماسۀ کهن کمتر اهمیت داشته است.

کلمات کلیدی
شاهنامه , فردوسی , حماسۀ نو , حماسۀ کهن , شعر معاصر

• ابتهاج، هوشنگ (1341) از مقدمۀ خون سیاوش «سروده‏های سیاوش کسرایی». تهران: نادر.
• اخوان ثالث، مهدی (1379) زندگی میگوید اما باز باید زیست، چاپ نهم، تهران: زمستان.
• اخوان ثالث، مهدی (1386) تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم، تهران: مروارید.
• اخوان ثالث، مهدی (1389) زمستان. تهران: زمستان.
• اخوان ثالث، مهدی (1371) همۀ آن سالها، تهران: نشر مرکز.
• اسلامی، اسلام و دیگران (1396) «مقایسۀ ساختاری عناصر حماسی در شعر معاصر ایران با تکیه بر اشعار مهدی اخوان ثالث، محمدرضا شفیعی‏ کدکنی، سیاوش کسرایی و نیمایوشیج» زیبایی‌شناسی ادبی، (32) 8، صص49-71.
• اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377) اسطوره بیان نمادین، تهران: سروش.
• امین‌پور، قیصر (۱۳۹۰) مجموعۀ کامل اشعار،‌ تهران: مروارید.
• براتی، محمود و نافلی، مریم (1388) «حماسه در بزم غزل؛ بحثی پیرامون غزل - حماسه در ادب انقلاب و دفاع مقدس» ادبیات پایداری، (1) 1، صص 27-50.
• پارسانسب، محمد (1387) جامعه شناسی ادبیات فارسی از آغاز تا سال 1357، تهران: سمت.
• پورنامداریان، تقی (1380) در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.
• جبری، سوسن (1391) «حماسۀ نو در شعر شاملو» جستارهای نوین ادبی، (1) 45، صص 121-142.
• رزمجو، حسین (1381) قلمرو ادبیات حماسی ایران، جلد اول، تهران: سخن‌گستر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• رستگار فسایی، منصور (1353) تصویرآفرینی در شاهنامه، شیراز: دانشگاه پهلوی شیراز.
• زارع، غلامعلی و رضوی، سید ربیع (1390) «کارکرد حماسه در دوران معاصر (با استناد به شعر معاصر ایران)» ادبیات پایداری، (5 و 6) 3، صص 163-184.
• زرینکوب، حمید (1358) چشم‌انداز شعر نو فارسی، تهران: توس.
• سبزواری، حمید (1368) دیوان اشعار، تهران: سرود سپیده.
• سنگری، محمدرضا (1380) نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس، تهران: پالیزبان.
• شاملو، احمد (1355) هوای تازه، چاپ پنجم، تهران: نیل.
• شاملو، احمد (1382) مجموعه آثار، چاپ چهارم، تهران: نگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370) ناگه غروب کدامین ستاره، به اهتمام محمد قاسم‌زاده، تهران: بزرگمهر.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) «انواع ادبی و شعر فارسی» رشد آموزش زبان و ادب فارسی، بهار، شمارۀ 32.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1394) آیینه‏ای برای صداها، چاپ نهم، تهران: سخن.
• شمس لنگرودی، محمد (1378) تاریخ تحلیلی شعر نو، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
• شمیسا، سیروس (1373) انواع ادبی، چاپ دوم، تهران: فردوس.
• شیری، قهرمان (1388) «نقد حماسه و تراژدی بر اساس کلیدر دولت‌آبادی» کاوشنامه، (18) 10، صص 49-69.
• صفا، ذبیح‌الله (1400) حماسه سرایی در ایران، تهران: فردوس.
• عبدالملکیان، محمدرضا (1399) گزینه اشعار، چاپ هفتم، تهران: مروارید.
• عمرانی، خلیل (1387) «نماد در قیام نور؛ بررسی اسطوره در دفتر شعر نصرالله مردانی» کیهان فرهنگی، دی ماه، شمارۀ 267، صص 56-61.
• فردوسی، ابوالقاسم (1384) شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• فشارکی، محمد (1379) نقد بدیع، تهران: سمت.
• کسرایی، سیاوش (1389) گزینه اشعار، تهران: مروارید.
• کسرایی، سیاوش (1397) مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
• لوریا، الکساندر (1368) زبان و شناخت، ترجمۀ حبیب‌الله قاسم‌زاده، ارومیه: انزلی.
• مددیان پاک، طاهره و دیگران (1392) «رویکردی روایت‌شناسانه بر منظومۀ بلند مهرۀ سرخ»، هفتمین همایش پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی.
• مردانی، نصرالله (1360) قیام نور، تهران: انتشارات حوزۀ هنری و سازمان تبلیغات اسلامی.
• موسوی گرمارودی، سید علی (1389) مجموعه آثار، تهران: سورۀ مهر.
• یاحقی، محمدجعفر (1379) در جویبار لحظه ها، چاپ دوم، تهران: جامی.