ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 2، اردیبهشت 1402 ، شماره پی در پی 84

معرفی و بررسی سبک‌شناسانۀ نسخۀ خطی «بهجت‏افزا»

صفحه (247 - 266)
فرشته آزادتبار (نویسنده مسئول)، فاطمه کوپا ، علی (پدرام) میرزایی ، نرگس محمدی بدر
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: از آنجا که آبشخور کلام استادان و صاحب سبکان معاصر، به ادبیات دیرین ما متصل میشود، اهمیت جستجو در نسخه های شاخص و قابل‌اعتنا الزامی است؛ از دورۀ صفویه در حوزۀ داستان و حکایت ادبیات قابل‌ملاحظه ای به یادگار مانده که شناسایی آنها گام بزرگی در شناخت و سیر و تحول داستان و انواع مختلف آن در ادبیات فارسی است. از آثار ارزشمند این دوره، نسخۀ داستانی عاشقانه ای از قرن یازدهم هجری است موسوم به «بهجت‌افزا». بهجت‌افزا شرح مفصل عشق و سفرهای «بدیع‏الزمان» و حوادثی است که بر او میگذرد. اثر، رمانسی منثور آمیخته با نظم است. تحلیل محتوا، سبک‌شناسی و معرفی اثر مذکور، هدف اصلی این نوشتار است.

روش مطالعه: مقالۀ حاضر براساس روش تحلیلی (تحلیل زبان و محتوا) و با ابزار کتابخانه ای انجام شده که جامعۀ موردمطالعۀ آن نسخۀ خطی «بهجت‌افزا» اثری از قرن یازدهم هجری است.

یافته ها: در بعد ادبی، مؤلف با بکارگیری انواع شگردهای بیانی و بدیعی، به زیباییهای لفظی و معنوی کلام افزوده است. بسامد کاربرد عناصر تصویرساز در حوزۀ بیان بیشتر از موارد دیگر است؛ بلحاظ فکری اثری برونگراست؛ مفاهیمی مانند عشق، توجه به زندگی عامۀ مردم، ارتباطات طبقات پایین‌دستی جامعه با مراکز قدرت، نشر اخلاق و پایبندی به اصول و نیز اعتقاد به مذهب تشیع و باور به مشیت الهی و سرنوشت و فطرت انسان در این اثر، تأمل‌برانگیز است.

نتیجه گیری: داستان بهجت‌افزا بیانگر رشد و رواج داستان و رویکرد اهل هنر آن زمان به ادبیات داستانی است؛ نویسنده در توصیفات خود به گلستان سعدی و در برخی قسمتهای داستان به کلیله و دمنه نظر داشته است. نثر آن به شیوۀ بینابین دورۀ صفوی است. این داستان در ردیف آثاری چون محبوب القلوب، زینت المجالس و گلشن خیالات قرار دارد؛ با این تفاوت که این دستنوشته، یک داستان بلند است. شیوۀ داستان درونه گیری با درونمایۀ داستانهای سفری و بنمایه های عیاری است. معرفی این اثر میتواند برای پژوهشگران علاقه مند به ادبیات داستانی، تاریخ تطور و سیر داستان در عهد صفوی، ادبیات عامیانه و داستانی سودمند واقع شود؛ همچنین داستان حاوی اطلاعات ارزشمند تاریخی، فرهنگی و اجتماعی است.

کلمات کلیدی
بهجت‏افزا , محمدمهدی جربادقانی , داستان عاشقانه , ویژگیهای سبکی

• افشار، ایرج (1384)، «مسائل نقد و تصحیح متنهای فارسی و مشکل حفظ اصالت نسخه خطی»، نامۀ بهارستان، (11 و 12) 6.
• بامشکی، سمیرا و زحمتکش، نسیم (1393)، «کارکردهای داستان درونه ای»، ادب پژوهی، شمارۀ 29، صص 9-41.
• بری، پیتر (1390)، سبک‌شناسی در زبانشناسی و نقد ادبی، ترجمۀ مریم خوزان و حسین پاینده، تهران: نشر نی.
• تقوی، علی (1385)، «نقدی بر نثر فارسی در دوره صفویۀ» همایش ادبیات مکتب اصفهان.
• جعفریان، رسول (1378)، قصه خوانان در تاریخ اسلام و ایران، تهران: آگه.
• درایتی، مصطفی (1384)، فهرست‌وارۀ دستنوشته های ایران (دنا) تهران: نشر سازمان اسناد و کتابخانۀ جمهوری اسلامی.
• درایتی، مصطفی (1388)، فهرست نسخه های خطی ایران (فنخا)، تهران: نشر سازمان اسناد و کتابخانۀ جمهوری اسلامی ایران.
• دشتی، سید محمد (1338)، «قصه های عامیانه در عصر صفوی». ادبیات داستانی، شمارۀ 52.
• ذوالفقاری، حسن (1394)، یکصد منظومه عاشقانۀ ادب فارسی، تهران: چشمه.
• شمیسا، سیروس (1373)، کلیات سبک‌شناسی، چاپ دوم، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس (1398)، سبک‌شناسی نثر، تهران: میترا.
• صادقیان، محمدعلی (1387)، زیور سخن در بدیع فارسی، چاپ دوم، یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
• عبداللهی، اصغر (1378)، قصه ها از کجا می‌آیند، تهران: اطراف.
• فتوحی رودمعجنی، محمود (1395)، سبک‌شناسی، نظریه ها، رویکردها و روشها، تهران: سخن.
• فتوحی رودمعجنی، محمود، (1385)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
• مقربی، مصطفی (1372)، ترکیب در زبان فارسی، تهران: بنیاد طوس.
• میرصادقی، جمال (1394)، ادبیات داستانی، چاپ 7، تهران: سخن.
• وحیدیان کامیار، تقی (1379)، بدیع از دیدگاه زیباشناسی، تهران: بنیاد طوس.
• یلمه ها، احمدرضا (1390)، «بررسی و تحلیل نوعی از تصرفات کاتبان در نسخه های خطی»، پژوهشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، (9)3، صص 139-161.