فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 2، تابستان 98 ، شماره پی در پی 44

معرفی جلال الدین احمد کاسانی و رسائل فارسی و ویژگیهای سبکی او

صفحه (171 - 188)
منظر سلطانی(نویسنده مسئول)، محمّدابراهیم مالمیر، فاطمه شریفی
تاریخ دریافت مقاله : تابستان 97
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تابستان 97

چکیده
بخش عظیمی از میراث گرانسنگ اسلام و ایران در زوایای کتابخانه های شخصی و عمومی و مراکز نگهداری نسخ خطی پنهانند که در واقع، حاصل سالها تحقیق و تدقیق عمیق دانشمندان بزرگ جهان اسلام و به ویژه جغرافیای قدسی و اقلیم معنوی ایران اسلامی میباشند و بدیهی است که واکاوی، بازیابی، معرفی و احیای علمی و فنی آنها از ضروریات مسلم و از وظایف مهم مجامع علمی است. بر این باور، مقاله حاضر به معرفی جلال الدین احمد کاسانی، معروف به «خواجگی» و ملقّب به «مخدوم اعظم» و رسائل فارسی او پرداخته است که از چهره های طریقه نقشبندیه از سلسله های تصوّف اهل سنّت است و کندوکاو در زندگی و آثار او بسیاری از زوایای ناگفته این طریقه دیرینه را آشکار میسازد. با این پژوهش، متوجّه میشویم که وی یکی از اقطاب طریقه نقشبندیه احراریه و در حقیقت، برجسته ترین شاگرد عبیدالله احرار بوده و بالغ بر 30 رساله متنوع در تصوّف نگاشته است که همه آنها از نثری ویژه با سبکی خاص برخوردارند و دارای ویژگیهای زبانی، بلاغی و زیباشناسانه قابل توجّهی میباشند که نثر و نظم او را از دیگران متمایز کرده است.

کلمات کلیدی
خواجگی کاسانی , نقشبندیه , رساله های فارسی , ویژگیهای زبانی , ادبی , فکری

• قرآن کریم.
• احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم‏، مقدسى، أبو عبد الله محمد، الطبعه الثالثه، القاهره‏: مکتبه مدبولى‏، 1411 ﻫ . ق.
• احمد کاسانی، جلالی مقدم، مسعود، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1377 ﻫ . ش.
• اسرار البلاغه، جرجانی، عبدالقاهر، ترجمه جلیل تجلیل، تهران: انتشارات دانشگاه، 1374 ﻫ . ش.
• الایضاح‌ فی‌ علوم‌ البلاغه، خطیب‌ قزوینی‌، محمد، به‌ کوشش‌ بهیج‌ غزاوی، بیروت:، ۱۹۸۸ م‌.
• بحار الأنوار، مجلسی، محمدباقر، تحقیق: الربانی الشیرازی، الطبعه الثالثه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403 ﻫ.ق.
• بدایع‌ الافکار فی‌ صنایع‌ الاشعار، کاشفی، حسین‌، به‌ کوشش‌ جلال‌الدین‌ کزازی، تهران: ۱۳۶۹ ﻫ . ش‌.
• بدیع، کزازی، جلال الدین،تهران: نشر مرکز، 1381 ﻫ . ش‌.
• البلدان، یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب، الطبعه الاولی، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1422 ﻫ . ق.
• تاریخ نظم و نثر در ایران، نفیسی، سعید، تهران: کتابفروشی فروغی، 1344 ﻫ . ش‌.
• التبیان‌ فی‌ البیان‌، طیبی‌، حسین، به‌ کوشش‌ توفیق‌ فیل‌ و عبداللطیف‌ لطف‌الله‌، کویت:، ۱۹۸۶ م‌.
• تصوف در آسیای مرکزی، پاکتچی، احمد، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1394 ﻫ . ش.
• تلخیص المفتاح، خطیب‌ قزوینی‌، قم: 1363 ﻫ . ش.
• ثمرات القدس، لعلی بدخشی، لعل بیگ، به کوشش کمال حاج سیدجوادی، تهران: 1376 ﻫ . ش.
• جامع کرامات الاولیاء، نبهانی، یوسف، قاهره: 1329 ﻫ . ق.
• جواهر البلاغه، هاشمى، احمد، الطبعه الخامسه، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‏، 1381 ﻫ . ش‌.
• الحدائق الوردیه، خانی خالدی نقشبندی، عبدالمجید، دمشق: 1306 ﻫ . ق.
• الخصال، شیخ صدوق، تحقیق: علی أکبر الغفاری، قم: مؤسسه النشر الإسلامی، 1403 ﻫ . ق‌.
• دانشنامه ادب فارسی، انوشه، حسن، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380 ﻫ . ش.
• دنبالۀ جست‌وجو، زرین‌کوب، عبدالحسین، تهران: امیرکبیر، 1369 ﻫ . ش.
• رسایل کاسانی، خواجگی کاسانی، نسخه¬های خطی، استانبول ، مجموعه شماره (649F)؛ کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، مجموعه شماره (12537)؛ کتابخانه مجلس، مجموعه¬های شماره (335 فیروز) و (10560) و (20879).
• رشحات عین الحیاه ، کاشفى، حسین بن على، به کوشش علی‌اصغر معینیان، چاپ اول‏، تهران: 1356 ﻫ . ش.
• سبک شناسی ، بهار، محمد تقی، تهران: امیر کبیر، 1386 ﻫ . ش.
• سمریه، سمرقندی، ابوطاهر، به کوشش ایرج افشار، تهران: 1343 ﻫ . ش.
• سنن الدارمی، دارمی، عبد الله بن الرحمن، دمشق: مطبعه الاعتدال، 1349 ﻫ . ق‌.
• شرح فصوص الحکم، جندی، مؤید الدین، تحقیق: الآشتیانی، الطبعه الثانیه، قم: بوستان کتاب، 1423 ﻫ . ق.
• شرح مختصر المعانی، تفتازانی‌، مسعود بن عمر، خطیب قزوینى، محمد بن عبد الرحمن، سکاکى، یوسف بن ابى بکر، الطبعه الثالثه، قم: دار الفکر، 1376 ﻫ . ش.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمّدرضا، تهران: انتشارات آگاه، 1366 ﻫ . ش‌.
• صوره الارض، ابن حوقل، ابو القاسم محمد بن حوقل النصیبى‏، بیروت: دار صادر، افست لیدن‏، 1938 م.
• طراز سخن در معانی و بیان، صادقیان، محمدعلی، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1371 ﻫ . ش‌
• الطراز، علوی یمنی، یحیی، به‌ کوشش‌ محمد عبدالسلام‌ شاهین‌، بیروت‌: ۱۹۹۵ م‌.
• عوالی اللئالی، أحسائی، ابن أبی جمهور، تحقیق : مجتبى العراقی، الطبعه الأولى، قم: سید الشهداء، 1403 ﻫ . ق.
• عیون الحکم و المواعظ، لیثى واسطى، محقق: حسنى بیرجندى، حسین، چاپ اوّل، قم: دار الحدیث‏، 1376 ﻫ . ش.‏
• غرر الحکم و درر الکلم‏، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق: رجائى، سید مهدى، چاپ دوم، قم: دار الکتاب الإسلامی، 1410 ﻫ . ق.
• فتوح البلدان‏، بلاذرى، أبو الحسن أحمد بن یحیى‏، بیروت: دار و مکتبه الهلال‏، 1988 م.
• الفروق‌ اللغویه، عسکری، ابوهلال،‌ قم‌: ۱۳۵۳ ﻫ . ش‌.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال‌الدّین، چاپ سوّم، تهران: انتشارات توس، ۱۳7۴ ﻫ . ش‌.
• فهرست نسخه های خطی پاکستان ، منزوی، احمد، اسلام آباد ، جلد4، 1364 ﻫ . ش‌.
• فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، حائری، عبدالحسین ، ج21، بی تا.
• فهرستواره کتاب های فارسی ، منزوی، احمد، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی ، 1382 ﻫ . ش.
• قدسیه، پارسا، خواجه محمد، به کوشش ملک محمد اقبال، راولپندی: 1354 ﻫ . ش.
• کتاب‌ الصناعتین‌، عسکری، ابوهلال،‌ به‌ کوشش‌ مفید قمیحه‌، بیروت‌: ۱۹۸۴ م‌.
• کشف الخفاء، عجلونی، الطبعه الثالثه، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1408 ه‍ . ق.
• کلیات مسائل ادبی، طهماسبی، فرهاد، تهران: انتشارات سنجش، 1384 ﻫ . ش‌.
• گل و نوروز ، پژوهنده، لیلا، مقالات و بررسی ها ، دفتر 63، تابستان 1377 ﻫ . ش.
• المدرس الأفضل فیما یرمز و یشار إلیه فی المطول‏، مدرّس افغانى، قم: دار الکتاب‏، 1362ﻫ . ش.
• مذکر احباب، نثاری، حسن، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: 1377 ﻫ . ش.
• مراصد الاطلاع على اسماء الامکنه و البقاع‏، بغدادى‏، صفى الدین عبد المؤمن بن عبد الحق، الطبعه الاولی، بیروت: دار الجیل، ‏1412 ﻫ . ق.
• مسالک الممالک، اصطخرى، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد‏، لیدن، افست بیروت: دار صادر، 2004م‏.
• معانی و بیان، تجلیل، جلیل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1385 ﻫ . ش.
• معجم البلدان، حموى بغدادى‏، یاقوت، الطبعه الثانیه، بیروت: دار صادر، 1995 م.
• المعجم فی معاییر اشعار العجم‌، شمس‌ قیس‌ رازی، به¬کوشش‌ محمد قزوینی‌ و مدرس‌ رضوی، تهران: ۱۳۲۷ ﻫ . ق‌.
• مفتاح العلوم، سکاکی، یوسف‌ ابن یعقوب بن ابی بکر، قم: بی تا ؛ بیروت‌: ۱۹۸۳ م‌.
• نخبه الدهر فى عجائب البر و البحر، انصارى دمشقى، شمس الدین محمد بن ابى طالب، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر، 1382 ﻫ . ش.
• نزهه المشتاق فى اختراق الآفاق‏، شریف الادریسى، ابو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الله بن ادریس الحمودى‏، الطبعه الاولی، بیروت: عالم الکتب‏، 1409 ﻫ . ق‌.
• نسمات القدس من حدائق الانس، کشمی، محمدهاشم، تصحیح منیر جهان ملک، 1374 ﻫ . ش‌.
• نفحات الانس، جامـی، عبدالرحمان، به کوشش محمود عابدی، تهران: اطلاعات، 1370 ﻫ . ش.
• نهایه الایجاز، رازی، فخرالدین، به‌ کوشش‌ بکری امین‌، بیروت‌: ۱۹۸۵ م‌.
• الوافی، فیض کاشانی، محمد محسن، تحقیق و تصحیح: ضیاء الدین الحسینی الأصفهانی، الطبعه الأولى، اصفهان: مکتبه الامام أمیر المؤمنین علی (ع) العامه، 1406 ه‍ . ق.
• هنجارگفتار، تقوی، نصراله، اصفهان: فرهنگ سرای اصفهان، 1363 ﻫ . ش‌.
• » The Naqshbandiyya in Timurid India: The Central Asian Legacy« Buehler,A.F., Journal of Islamic Studies, Oxford, 1996.
• International Dictionary of Historic , places : Asia And Oceania.
• A History of Ineer Asia. Svat.soucek. Cambridge Universitypress.