ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 6، شهریور 1403 ، شماره پی در پی 100

معرفی «نعمتخان عالی شیرازی» و سبک‌شناسی فکری و ادبی غزلیات وی با تکیه بر موتیف

صفحه (87 - 109)
زینب قاسمی ، سیدمحمد راستگوفر (نویسنده مسئول)، علیرضا فولادی
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: نعمتخان عالی شیرازی از شاعران ایرانی تبار ساکن سرزمین هند در سدۀ یازدهم و دوازدهم است. وی گرچه در سرودن انواع شعر طبع آزمایی نموده، در سرودن غزل مهارت بیشتری داشته است و در لفظ و معنی از نمونه های برجستۀ غزل سبک هندی است. در این جستار هدف ما افزون بر معرفی این شاعر، غزلهای او را نیز از نگاه سبکشناسی بررسیم و بویژه موتیفهای برجستۀ سروده های او را نشان دهیم؛ موتیف ‌که از اصطلاحات بلاغی فرنگی است‌ واژه یا ترکیب یا تصویر یا مضمونی است که به صورت چشمگیر تکرار و برجسته میشود و دغدغه های ذهنی و فکری شخص را تا حد زیادی نشان میدهد. از همین ‌روی موتیف در نقد ادبی و تجزیه و تحلیلهای ساختاری و محتوای یک اثر ادبی یا هنری اهمیت ویژه ای دارد.

روشها: این پژوهش، مطالعه ای نظری است که به شیوه پژوهش کتابخانه ای انجام شده است. محدودۀ مطالعه، دیوان نعمتخان عالی شیرازی است که به صورت دستنوشت باقی مانده و نویسندگان، آن را در دست تصحیح و تعلیق دارند.

یافته ها: شعر نعمتخان سرشار است از شگردهای هنری و بلاغی که سبک و ساختار شعر او بر آنها بنیاد دارد. از برجسته ترین این شگردها موتیف است که به صورتهای گوناگون در شعر نعمتخان بازتاب یافته است: موتیفهای معنایی و مضمونی چون عشق، اخلاق، رندی و ...، موتیفهای بلاغی چون تشبیه، استعاره، پارادوکس و ...، موتیفهای واژگانی چون عشق، دل، شب، روز،گل، بلبل، آهو، و ...

نتیجه گیری: نعمتخان بر بنیاد دغدغه های فکری و به قصد هنرنمایی و مضمون‌پردازی ازشگردهای گوناگون هنری و بلاغی چون تشبیه، استعاره، تلمیح، پارادوکس بهره برده است. نیز واژگان و ترکیبات گوناگونی را به صورت موتیف تکرار کرده است و برخی از اندیشه ها و احساسات خود را برجسته ساخته و هم تنوع رنگارنگی به سخن خویش داده است.

کلمات کلیدی
سبک شناسی فکری , سبک شناسی ادبی , موتیف , نعمتخان عالی شیرازی , نسخه خطی

• قرآن کریم
• آزاد بلگرامی، میر غلامعلی .( بی تا). سرو آزاد. بی چا،صص136-138
• ..................................................( بی تا). خزانه عامره. بی چا، صص333-334
• اسماعیلی، مراد و حسن پورآلاشتی،حسین.(1395). بررسی افزونی دلایل بسامد پارادوکس در سبک هندی. مطالعات شبه قاره، سال هشتم، شماره 27،صص 24-7
• افتخار،سید عبدالوهاب.(بی‌تا).تذکره بی‌نظیر. بی‌چا، ص88
• انوشه، حسن.(1380). دانشنامه ادب فارسی. تهران: سازمان چاپ و انشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص1678
• بنارسی، علی ابراهیم‌خان خلیل.(1385). صحف ابراهیم. تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی،ص188
• بیگی شیرازی، سید احمد.(1366). حدیقه الشعراء. تهران: زرین، صص 1158-1157
• حسن پورآلاشتی، حسین.(1384).«طرزتازه»سبک شناسی غزل سبک هندی. تهران: سخن،ص 183-176
• خوشگو،بندار بن داس.(1389). سفینۀ خوشگو. تصحیح کلیم اصغر.دفتر دوم، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،صص 443-442
• راستگو،سیدمحمد.(1376). هنر سخن آرایی، فن بدیع،کاشان: مرسل، ص310
• راهجیری،علی.(بی‌تا). تاریخ مختصر خط و سیر خوشنویسی در ایران. تهران: عماد، ص 115-116
• زرین کوب،عبدالحسین.(1372).آشنایی با نقد ادبی. ویرایش دوم،تهران: سخن، ص 256
• سلاجقه، پروین.(1395). جستاری تحلیلی در کارکرد موتیفهای آشنا و آشنازدا. مطالعات ادبیات کودک. سال دوم، شماره 2، صص 126-146
• شفیعی کدکنی،محمد رضا.(1387). قلندریه در تاریخ. تهران: سخن،ص 63
• ................................................(1388). صور خیال در شعر فارسی.ویرایش دوم. تهران: آگاه،ص 21 و321
• ..............................................(1371).شاعرآیینه ها(بررسی سبک هندی و شعر بیدل).تهران: آگاه،ص57-54
• شمیسا،سیروس.(1370). سیر غزل در شعر فارسی. تهران: فردوس، ص181 وص289
• .......................... .(1374). سبک‌شناسی شعر. تهران: فردوس،صص296-297
• فتوحی،محمود.(1390).سبک‌شناسی نظریه ها و رویکردها و روشها،تهران:سخن،ص304
• ...........................(1385).بلاغت تصویر.تهران:سخن،ص327
• کادن، جان آنتونی.(1380).فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد.ترجمه کاظم فیروزمند.تهران: شادگان،ص 249
• لچهمی نراین شفیق.(بی‌تا). شام غریبان، تذکره شعرای فارسی. بی‌چا.ص188
• گوپاموی، محمدقدرت‌الله.(1387). تذکره نتایج الافکار. تصحیح یوسف‌بیگ باباپور، قم: مجمع ذخائر اسلامی، ص528
• مقدادی، بهرام. (1378). فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی: از افلاطون تا عصر حاضر.تهران: فکر روز، ص281
• میرصادقی، جمال و میرصادقی. میمنت (1377). واژه نامه هنر داستان نویسی. تهران: مهناز،ص 50
• هدایت، رضا قلیخان.(بی‌تا). مجمع الفصحاء.بی‌چا. ص 1076