ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 12، اسفند 1401 ، شماره پی در پی 82

مؤلفه ها و عوامل تأثیر و تأثر متقابل فرهنگ و زبان فارسی و عربی

صفحه (247 - 270)
هادی سرافرازی ، حسن بساک (نویسنده مسئول)، محمدحسین خسروان
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1401

چکیده

زمینه و هدف: ارتباط ایرانیها و اعراب به قبل از تاریخ مدوّن (دورۀ اساطیری) میرسد که در عهد هخامنشیان گسترش یافته و در دورۀ ساسانیان عمیقتر میشود. این پیوند، که پس از ورود اسلام به ایران به اوج خود میرسد، موجب توسعۀ فراوان تعاملات دینی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آنها شد.

روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: پیش از اسلام، اعراب با ایرانیان دارای ارتباطات کمابیش گسترده ای بودند، اما حملۀ اعراب و ورود اسلام به ایران، تأثیرات بسیاری بر اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و اقتصادی ایران بویژه عقیده و مذهب ایرانیان برجای نهاد. بااینحال دولت نوپای اسلامی نتوانست از تجربه و مهارت ایرانیان مسلمان در امور حکومتی و دیوانی بی نیاز گردد؛ از قرن پنجم به بعد بنا به دلایلی مانند یادگیری زبان عربی بعلت شوق به یادگیری زبان قرآن، استفاده از زبان عربی برای ورود به امور اجتماعی و سیاسی، تشویق دین اسلام به یادگیری، و سلسله های تاریخی، نفوذ زبان عربی در فارسی بیشتر میشود.

نتیجه گیری: کوچ و مهاجرت دوسویه، شهرهای مرزی، قیامهای ایرانیان برضد اعراب، تلاش ایرانیان در یادگیری زبان عربی به علل مذهبی و سیاسی، نیاز اعراب به ایرانیان در امور سیاسی‌، علمی و تشکیل دیوانها، ورود حکمت و پندواندرزهای ایرانی به ادب عرب، و نهضت ترجمه از جمله مؤلفه های مهم در تأثیر و تأثر فرهنگ و ادب عربی و پارسی محسوب میشوند. مهمترین عامل در این تأثیر و تاثر، دین اسلام است. زبان عربی، زبان قرآن و دین اسلام بود و ایرانیان با پذیرش دین اسلام، چاره ای جز آموختن زبان عربی نداشتند. از سوی دیگر برخی ایرانیان به دلایل دیگری مانند ورود به امور سیاسی و مبارزه، مشغول فراگیری زبان عربی شدند و درنتیجه لغات و مفردات و اصطلاحات عربی بسیاری به زبان فارسی راه یافت و طبعاً لغات زیادی نیز وارد زبان عربی گردید. واژه هایی که از زبان فارسی به عربی راه یافته، بیشتر مربوط به حوزه ‌های تمدن، فرهنگ و سیاست است و بیشتر واژه هایی که زبان فارسی از عربی وام گرفته، مربوط به حوزۀ دین است.

کلمات کلیدی
ایرانیان , اعراب , تأثیر و تأثر , دیوانها , حکومتداری

• آذرنوش، آذرتاش (1385) تاریخ و زبان فرهنگ عربی، تهران: سمت‌؛ ص 143و 69 و 26.
• آذرنوش، آذرتاش (1387) چالش میان فارسی و عربی، تهران: نشر نی؛ ص 211 و 247.
• ابن ابی الحدید، ابوحامد عزالدین (1988) شرح نهج البلاغه، المحقق: محمد ابوالفضل ابراهیم؛ دار احیاء الکتب العربیه البابی الحلبی و شرکاه، ص211.
• ابن خلدون، عبدالرحمن (بی تا) المقدمه، تحقیق محمدمصطفی محمد، قاهره؛ ص 149.
• ابن طقطقی، محمدبن علی بن طباطبا (1367) تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی، ترجمۀ محمدوحید گلپایگانی، تهران: علمی و فرهنگی؛ ص 74.
• ابن مسکویه، ابوعلی احمدبن ‌محمد. (1952) الحکمهالخالده. تحقیق عبدالرحمان بدوی. القاهره: مکتبهالنهضهالمصریه. ص 22.
• ابن ندیم، محمدبن اسحاق (1366) الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: امیرکبیر؛ ص 363.
• الاصفهانی، علی بن الحسین ابوالفرج (بی تا) الاغانی، شرح سمیر جابر، بیروت: دارالفکر؛ ص 100.
• امین، احمد (بی تا) ضحی الاسلام، بیروت: دارالکتب العربی؛ ص 202.
• ایناستر انتسیف، کانستانتین (1384) تحقیقاتی دربارۀ ساسانیان، ترجمۀ کاظم کاظم زاده، تهر‌ان: علمی و فر‌هنگی؛ ص 17.
• براوون، ادوارد (1333) تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ بهرام مقدادی، تهران: مروارید؛ ص 303.
• بستانی، بطرس (1956) ادباء العرب فی اعصر العباسیه، بیروت: مکتبۀ صادر؛ ص 214.
• بهار، محمدتقی (1370) سبک شناسی، تهران: امیرکبیر؛ ص 127 و 153.
• تفضلی، احمد (1378) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: مهارت؛ ص 218.
• الثعالبی، عبدالملک (1420) یتیمه الدهر، شرح مفید محمد قمیمه، بیروت: دارالکتب العلمیه؛ ص 102.
• الجاحظ، عمروبن بحر ( 1964) رسائل، تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، القاهره: مکتبۀ الخانجی؛ ص 41.
• الجاحظ، عمروبن بحر (1332ه) التاج فی اخلاق الملوک، المحقق: احمد زکی پاشا، قاهره: المطبعۀ الامیریه؛ ص 67.
• الجاحظ، عمروبن بحر (1423 ه) البیان و التبیین؛ عدد الأجزاء: 3؛ بیروت: دار و مکتبۀ الهلال؛ ص 293.
• جهشیاری، محمدبن عبدوس (1348) کتاب الوزراء و الکتاب، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، بی جا: چاپ تابان؛ ص 16 و 67.
• حاج سیدجوادی، حسن (1369) «تأثیر زبان و ادبیات فارسی بر روی زبان و ادبیات سایر ملل»، مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ آذر 1369: ص 4.
• حتّی، فیلیپ (1366) تاریخ عرب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه؛ ص 323.
• خطیبی، حسین (1390) فن نثر در ادب پارسی، تهران: زوار؛ ص 123و 131.
• دود پوتا، عمرمحمد (1382) تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی، ترجمۀ سیروس شمیسا، تهران: صدای معاصر؛ ص 101 و 149.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1336) دو قرن سکوت، تهران: امیرکبیر؛ ص: 243-244.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1363) تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر؛ ص: 8.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1371) تاریخ مردم ایران، تهران: امیرکبیر؛ ص 29.
• سالم، سید عبدالعزیز (1988) تاریخ العرب فی العصر الجاهلیۀ، مصر: اسکندریه؛ ص 227.
• سبزیان‌پور، وحید (1384) «جستاری در کشف ریشه های ایرانی مفاهیم مشترک حکمی متنبی و فردوسی»، مجلۀ فرهنگ، شمارۀ 55؛ ص 85.
• شمیسا، سیروس (1386) سبک‌شناسی شعر، تهران: فردوس؛ ص 73.
• صفا، ذبیح الله (1366) تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران: دانشگاه تهران؛ ص 340.
• صفا، ذبیح الله (1368) تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس؛ ص 36.
• ضیف، شوقی (بی‌تا) تاریخ الادب العربی، قاهره: دارالمعارف؛ ص 633 و 1119.
• طقوش، محمد سهیل (1380) امویان، ترجمۀ حجت الله جودکی، قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه؛ ص 7 و 107.
• العاکوب، عیسی (1374) تأثیر پند پارسی بر ادب عرب؛ ترجمۀ عبدالله شریفی خجسته، تهران: علمی و فرهنگی؛ ص 11.
• غلامرضایی، محمد (1377) سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی؛ ص 248.
• غنیمی هلال، محمد (بی تا) الادب المقارن، بیروت: دارالعوده و دارالثقافه؛ ص 277.
• فاخوری، حنا (1377) تاریخ ادبیات عربی، تهران: توس؛ ص 356.
• فرشیدورد، خسرو (1373) عربی در فارسی، تهران: دانشگاه تهران؛ ص 32-33.
• فهمی حجازی، محمود (1379) زبانشناسی عربی، ترجمۀ سیدحسین سیدی، تهران: سمت؛ ص: 228.
• کریستین سن، آرتور (1332) ایران در زمان ساسانى، ترجمۀ رشید یاسمى، تهران: زرین؛ ص 110.
• کریستین سن، آرتور (1374) وضع ملت و دولت و دربار در دورۀ شاهنشاهی ساسانیان، ترجمۀ مجتبی مینوی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛ ص 57.
• المبرد، ابوالعباس (1421 ه) الفاضل، الطبعه الثانیه، قاهره: دارالکتب المصریه.
• محمدی ملایری، محمد (1375) تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران: توس؛ ص 369.
• محمدی ملایری، محمد (1384) فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن بر تمدن اسلامی و ادبیات عربی، چاپ پنجم، تهران: توس؛ ص 85و 77و 269.
• مشرف، مریم (1389) جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن؛ ص 92.
• المصری، حسین مجیب (2001) صلات بین العرب و الفرس و الترک؛ القاهره، دارالثقافیه؛ ص 199.
• ناتل خانلری، پرویز. (1349) تاریخ زبان فارسی؛ چاپ دوم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران؛ ص 380 و 403.
• ندا، طه (1991) الادب المقارن، دارالنهضۀ العربیه؛ ص 72 و 73
• نظری، علیرضا و اسدالله پورعراقی، زهره (1394) «تداخل زبانی و دگرگونی معنایی وام‌واژه های عربی و جنبه های تأثیر آن بر ترجمه از عربی»؛ پژوهشهای ترجمه در زبان و ادبیات عربی (13)5، صص: 97-119.
• نفیسی، سعید (1363) تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران: فروغی؛ ص 14-13.
• النویری، احمدبن عبدالوهاب (1423ه) نهایۀ الارب فی فنون الادب، عدد الأجزاء: 33؛ القاهره: دارالکتب و الوثاق القومیه؛ ص 196-198.
• نیکلسون، رینولد (1380) تاریخ ادبیات عرب، ترجمۀکیواندخت کیوانی، تهران: ویستار؛ ص 21 و 122و 272.
• هندوشاه نخجوانی (1344) تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان؛ به تصحیح عباس اقبال، تهران: طهوری؛ ص 31.
• یارشاطر، احسان (1381) حضور ایرانیان در جهان اسلام، ترجمۀ فریدون مجلسی، تهران: مروارید؛ ص 85.