ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

فراخوانی و بازآفرینی شخصیت‌ در شعر معاصر فارسی

صفحه (99 - 116)
فاطمه تقوی ، محمد قادری مقدم (نویسنده مسئول)، رجب فخرائیان
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: فراخوانی و بازآفرینی شخصیتهای گذشته از جمله مسائل مهمی است که مورد توجه ادیبان معاصر بوده و بازتاب گسترده ای در آثارشان داشته است. ادب معاصر فارسی وارد گفتگوی جدی با ادبیات کلاسیک ایران شده است و از امتیازات آن از جمله پویایی و سرزندگی، غنای عاطفی، عمق معنا، و تناسب و هارمونی زبانی بهرۀ کامل گرفته و پاره ای از اوصاف آن -بویژه شعر بعد از قرن هشتم- را به یک سو نهاده است. در این مقاله تلاش بر این است با ذکر نمونه های فراخوانی شخصیت در میان اشعار احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و محمدرضا شفیعی کدکنی، نقش و جایگاه شخصیتهای تاریخی و کیفیت و نحوۀ بازآفرینی آنها مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

روش مطالعه: روش تحقیق با توجه به موضوع، از نوع توصیفی-تحلیلی ‌است و به شیوۀ جمع‌آوری داده ها به شکل کتابخانه ای و با استفاده از یادداشت‌برداری انجام شده است و جزو تحقیقات نظری محسوب میگردد.

یافته ها: طبق یافته های این پژوهش، برخی شخصیتهای تاریخی در شعر احمد شاملو، اخوان ثالث، و شفیعی کدکنی از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند؛ از جمله مسیح، خضر، ایوب، نوح، سلیمان، جمشید، رستم، کی کاووس، ابراهیم، زردشت، آرش کمانگیر، سیاوش، منصور حلاج، مزدک، و اسفندیار. همانطور که مشاهده میشود، این شخصیتها را میتوان در چهار گروه دینی و مذهبی (پیامبران)، اساطیری (شاهان و پهلوانان)، تاریخی (شاهان و رهبران)، و عرفانی (اولیا) تقسیم‌بندی نمود.

نتیجه گیری: در این میان احمد شاملو بیشترین فراخوانی و بازآفرینی را درمورد شخصیتهای دینی (پیامبران) انجام داده است. شاملو علاقۀ ویژه ای به شخصیت مسیح (ع) دارد و از او بعنوان نماد جاودانگی و باروری بهره میگیرد. اخوان ثالث اما بیشترین توجه و علاقۀ خود را به شخصیتهای ایران باستان معطوف کرده است. اولین قهرمان اسطوره ای شعر اخوان، زردشت پیامبر ایرانی است. شفیعی کدکنی نیز شخصیتهای عرفانی، حماسی و دینی را در کنار یکدیگر فراخوانده یا بازآفریده است. او بارها در اشعارش در پی منصور حلاجی میگردد که باری دیگر مفاهیم دلیری و شهادت را معنا کند. همچنین نگاه تازۀ او به پیامبرانی چون نوح قابل توجه است.

کلمات کلیدی
بازآفرینی و فراخوانی شخصیت , شعر معاصر , احمد شاملو , اخوان ثالث , شفیعی کدکنی.

• انجیل یوحنا.
• اخوان ثالث، مهدی (1360)، از این اوستا، تهران: مروارید.
• اخوان ثالث، مهدی (1374)، عاشقانه ها و کبود. چاپ پنجم، تهران: زمستان.
• جوکار، منوچهر و رزیجی، عارف (1390)، «عناصر و مضامین ترسایی در شعر شاملو» ادب‌پژوهی، شمارۀ 17، صص 121-142.
• حیدری، حسن و فرزانه، فاطمه (1394)، «کاربرد نمادین نامها و باورهای حماسی در شعر سیاوش کسرایی»، فصلنامۀ علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سنندج (22) 7، صص 1-30.
• خادمی کولایی، مهدی (1386)، «نمودهای اساطیری انبیاء و آیین‌گذاران در شعر شاملو» پیک نور، (3) 5، صص 115-132.
• زاید، علی عشری (1997 م)، استدعاء الشخصیات التراثیه فی الشعر العربی المعاصر، القاهره: دار الغریب.
• ستاری، جلال (1388)، رمز و مثل در روانکاوی، تهران: توس.
• سیفی، محسن (1391)، «فراخوان پیامبران الهی در شعر ممدوح عدوان»، نشریۀ ادب عربی، دانشگاه تهران، (2) 7، صص 101-118.
• شاملو، احمد (1383)، ابراهیم در آتش، تهران: نگاه.
• شاملو، احمد (1389)، مجموعه آثار، تهران: نگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1376 الف)، آیینه ای برای صداها، تهران: سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1376 ب)، هزارۀ دوم آهوی کوهی، تهران: سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380)، ادوار شعر فارسی: از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن (1378)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
• صفا، ذبیح‌الله (1369)، حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
• طاهری، قدرت‌الله (1389)، «منطق بازآفرینی روایتهای کهن در شعر معاصر ایران»، مجلۀ تاریخ ادبیات، (67) 3، صص 155-176.
• عباسی، حبیب‌الله (1387)، سفرنامۀ باران (نقد و تحلیل و گزیدۀ اشعار شفیعی کدکنی)، تهران: سخن.
• فتوحی، محمود (1377)، «نقد شعر شفیعی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 14، صص 20-23.
• فرزاد، عبدالحسین (1386)، دربارۀ نقد ادبی، تهران: قطره.
• کزازی، جلال‌الدین (1389)، نامۀ باستان، جلد سوم، تهران: سمت.
• محمدی آملی، محمدرضا (1380)، آواز چگور، زندگی و شعر مهدی اخوان ثالث، تهران: ثالث.
• میرقادری، سید فضل‌الله و غلامی، منصوره (1389)، «بررسی تطبیقی اسایر در شعر شاملو و ادونیس»، لسان مبین، شمارۀ 1، صص 221-251.
• نادری، لیلی و آرمن، سید ابراهیم (1395)، «الگوی اسطوره باروری در شعر معاصر فارسی و عربی، با بررسی موردی اشعار احمد شاملو و بدرشاکر السیاب»، نشریۀ ادب عربی، دانشگاه تهران (2) 8، صص 267-282.
• نجفی ایوکی، علی (1391)، «شگردهای فراخوانی شخصیتهای سنتی و بیان دلالتهای آن در شعر امل دنقل»، نشریۀ ادب عرب، شمارۀ 3.