ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 4، تیر 1399 ، شماره پی در پی 50

سیر تحول افکار خیامی از قرن چهارم تا هفتم در شعر فارسی

صفحه (107 - 126)
شراره خوشحال طولازدهی، علی اصغر حلبی(نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 98
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 98

چکیده

تفکر و جهان‌بینی خیام بر پایۀ ایمان به قضا و قدر و مقدّر بودن همه چیز از پیش و عدم توانایی بشر از درک اسرار خلقت و مسائل مربوط به آفرینش، استوار است. شاعران قبل و بعد از خیام نیز دارای اشعاری با مضامین خیامی هستند. در این مقاله که به روش کتابخانه ای انجام شده است، پس از بیان ریشه های اندیشه های خیام، سیر افکار خیامی در سه دورۀ پیش از خیام(سامانیان و غزنویان)، دورۀ خیامی(سلجوقیان و خوارزمشاهیان) و دورۀ پس از خیام(دورۀ مغولان و تیمور) بررسی شده است.

نتایج تحقیق نشان میدهد که افکار خیامی در دورۀ پیش از خیام به نسبت دو دورۀ دیگر از بسامد کمتری برخوردار است و عمدتاً شامل موضوع دم غنیمتی و شادباشی میشود که برای فرار از اندیشه های فلسفی از سوی شعرا مطرح میشود. اما در دورۀ خیامی و پس از خیام، به علل سیاسی-اجتماعی و تعصب فکری و مذهبی سلجوقیان و خوارزمشاهیان، افکار خیامی درواقع نوعی واکنش و عکس العمل در برابر ظلم و ستم موجود در این دو دوره محسوب میشود.

کلمات کلیدی
افکار خیامی , خیام , سلجوقیان , خوارزمشاهیان

• -قرآن کریم - اشنایی با علوم اسلامی ( بی تا) مطهری، مرتضی، سه جلد در یک مجلد، قم ، صدرا - آموزه‌های شاد زیستن با تکیه بر غزلیات حافظ شیرازی، (1388) باقری خلیلی، علی اکبر، فصل‌نامۀ مطالعات ملی، شمارۀ 2، سال دهم، صص 101-126 - آیین زروانی،(1372)، جلالی مقدم، مسعود؛ تهران: امیرکبیر. - اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، (1361) محمد بن منور ،به اهتمام ذبیح الله صفا، چاپ پنجم، تهران، سپهر - اوستا، ( 1362) دوستخواه، جلیل، تهران، انتشارات مروارید - تاریخ ادبیات در ایران ( 1371)صفا، ذبیح الله ، 5ج، چاپ یازدهم، تهران، فردوس - ایران در زمان ساسانیان (1378) کریستین سن، آرتور امانوئل ، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، صدای معاصر - تاریخ اجتماعی ایران ( 1374)راوندی، مرتضی ، 10ج، چاپ اول، تهران، انتشارات نگاه - تاریخ بخارا، ( 1351)نرشخی، ابوبکر محمد؛ ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد بن نصرالقبادی، تصحیح مدرس رضوی، بی جا، بنیاد فرهنگ ایرن - تاریخ جهانگشا ( 1367)جوینی، عطاملک محمد بن محمد ، 3ج، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ سوم، تهران، ارغون و بامداد - تاریخ سلسله سلجوقی (زبده النصره و نخبه العصره)، ( 1353 ) بنداری اصفهانی ،ترجمه محمد حسین جلیلی ،تهران ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران -تاریخ سیر فلسفه در اروپا، ( 1383 ) حلبی،علی اصغر،دو جلد، تهران، نشر قطره، چ اول - تاریخ سیر فلسفه در ایران و جهان اسلامی (1386) ، حلبی،علی اصغر،تهران، نشر اساطیر، چ دوم - تاریخ فلسفۀ غرب ( 1365 ) راسل، برتراند، ترجمۀ نجف دریابندری، تهران، کتاب پرواز - تاریخ الوزرا ،(1363) ، ابوالرجائ قمی ،نجم الدین ،به کوشش محمد تقی دانش پژوه ،تهران موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی - تاریخ مفصل ایران، ( بی تا) اقبال، عباس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، بی جا، کتابخانۀ خیام - تفسیر اوستا، ( 1383) دار مستتر، جیمس؛ ترجمۀ موسی جوان، به کوشش علی اصغر عبداللهی، تهران، دنیای کتاب - حافظ شناسی، عرفان یا الهیات رندی، ( 1385)درگاهی، محمود؛ ماهنامۀ حافظ، شمارۀ 31،صص65-70 - حافظ شیرین سخن( 1369)معین، محمد ، 2ج، به کوشش مهدخت معین، تهران، معین - خیام شناخت، (1353)فرزانه، محسن، تهران: نشر امیرکبیر. - خیام‌نامه(روزگار،فلسفه و شعر خیام)، (1384) قنبری، محمدرضا ، چاپ اول، تهران: انتشارات زوار،. - خیام و خیال خرد ستیزی، ( 1378) اذکایی، پرویز، روزنامۀ انتخاب، سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم تیر ماه ص 6 - دایره المعارف دانش بشر( 1380) ، آذرنگ، عبدالحسین و دیگران،3ج، تهران، فرهنگ نشر نو - دمی با خیام، ( 1348) دشتی، علی؛ چاپ دوم، بی جا، امیرکبیر - راحه الصدور و آیه السرور ( 1364)راوندی، محمد بن علی ، تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر - زروان یا معمای زرتشتی‌گری، (1387) زنر، رابرت چارلز، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر. - سیاست نامه(سیر الملوک) ( 1364)طوسی، خواجه نظام الملک ابوعلی حسن؛ به کوشش جعفر شعار، چاپ سوم، تهران، چاپخانۀ سپهر - سیر حکمت در اروپا، ( 1383)فروغی، محمد علی؛ چاپ اول، تهران، انتشارات هرمس - سیری در شعر فارسی، ( 1367)زرین‌کوب، عبدالحسین ،چاپ دوم، تهران، نشر نوین - شادی در فرهنگ و ادب ایرانی،( 1386) باقری خلیلی، علی اکبر، فصلنامۀ مطالعات ملی ، شمارۀ 2، سال هشتم، صص 53-80 - ظفرنامه،( 1387)، یزدی، شرف الدین علی ؛ تصحیح و تحقیق سید سعید میر محمد صدق، چاپ اول، تهران، کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی - عمر خیام نیشابوری( 1379) ذکاوتی قرگوزلو، علیرضا ، چاپ دوم، تهران، انتشارات طرح نو - کیمیای سعادت ( 1387)غزالی، محمد بن محمد؛ تصحیح حسین خدیو جم، چاپ چهاردهم، تهران، علمی و فرهنگی - گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان ( 1358)رضی، هاشم ، چاپ اول ، تهران، فروهر - لغت‌نامه، (1372)، دهخدا، علی‌اکبر؛ چاپ اول از دوره جدید، تهران: مؤسسه دهخدا. - مجموعه رسایل فارسی(1372) انصاری، خواجه عبدالله ، 2ج، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران، توس - مروج الذهب و معادن الجوهر، (1374) مسعودی، علی بن حسین، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. - مطلع السعدین و مجمع البحرین ( 1353) سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، کتابخانۀ طهوری - المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ( 1375) محمدی، کاظم؛ مترجم محمد دشتی، چاپ ششم، قم، انتشارات موسسه امیرالمومنین - نسایم الاسحار من لطایم الاخباردر تاریخ وزرا(1364) منشی کرمانی ،ناصر الدین، تصحیح میر جلال الدین حسینی ارموی، محدث، تهران، انتشارات اطلاعات