ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

جامعه شناسی اقتصادی و فرهنگی بر اساس یادکرد مشاغل و حِرَف در شعر عصر تیموری (مورد کاری: اشعار امیر علیشیر نوایی، اهلی شیرازی، جامی، شاه قاسم انوار، شاه نعمت‌الله ولی، هلالی جغتایی)

صفحه (117 - 141)
علی کابیلی ، مریم محمدزاده (نویسنده مسئول)، رضا آقایاری زاهد
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: پیشه ها، حرف و ساختار اقتصادی یکی از گزاره های تاریخ اجتماعی است که بررسی و واکاوی گونه ها، قلمرو، خاستگاه و جنبه های گوناگون آن میتواند زوایای تازه ای از سبک رفتاری، زندگی و گذشتۀ مردم را به ما بنمایاند. دیوانهای شعری را باید از جمله منابع و مأخذی برشمرد که قادر هستند واژه های جامعه شناسانۀ بسیار ارزشمندی را از دوره در اختیار خوانندگان قرار دهند. هدف اصلی این جستار بررسی اشارات اجتماعی و جامعه شناسی پاره فرهنگهای اقتصادی، مشاغل و پیشه ها در ادبیّات عصر تیموری، از لابلای مجموعه اشعار بر جای مانده از شعرای این دوران است.

روش پژوهش: این مقاله با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و شیوۀ سندکاوی با نگاهی جامعه شناسانه و تکنیک واکاوی نام مشاغل و حِرَف در دیوان شعری امیر علیشیرنوایی، اهلی شیرازی، جامی، شاه قاسم انوار، شاه نعمت‌الله ولی و هلالی جغتایی از شاعران دوران تیموری کوشیده ایم به ارائۀ نتایج بپردازیم.

یافته ها: یافته های تحقیق نشان دهندۀ آن است که ارتباط تنگاتنگی میان اوضاع جامعه در عصر تیموری و رواج هنر، صنعت و رونق بسیاری از مشاغل در قرن هشتم و نهم در ایران وجود دارد که انعکاس آن در آثار شعری این دوره بمثابۀ گزاره هایی مناسب جهت رهیافت جامعه شناسانه انعکاس یافته است.

نتایج پژوهش: نتایج این بررسی نشان میدهد که در عصر تیموریان بدلیل توجّه تیمور و جانشینان وی از جمله شاهرخ میرزا به هنر و صنعت بویژه در پایتخت تیموریان هرات و توجّه به گسترش امور وقف، ساختن مدرسه، مسجد، پرورش معلّمان، وعاظ، خطیبان، دیوانهای اقتصادی و اداری، امور نظم اجتماعی چون قضاوت، شحنگی و... همگی مورد توجّه قرار گرفته و در شعر این دوران به کنایه یا اشارۀ مستقیم توسط شاعران، یاد شده است.

کلمات کلیدی
جامعه شناسی ادبی , حِرَف و پیشه ها , شعر اجتماعی , عصر تیموری , هنر و صنعت.

• ابن بطوطه (1402). سفرنامه. ترجمه: محمّد‌علی موحّد. چاپ هفتم. 2 جلد. تهران: کارنامه، صص 114 ـ 151 ـ 145.
• ابن عربشاه. احمد بن محمود (1356). زندگانی شگفت‌آور تیمور. ترجمه: محمّد‌علی نجاتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص 217.
• اهلی شیرازی. محمّد بن یوسف (1369). دیوان. به کوشش: حامد ربّانی. چاپ دوم. تهران: کتابخانۀ سنایی.
• آفرین. فریده (1389). تحلیل واقع‌گرایی در نگارگری ایرانی از دورۀ تیموری تا قاجار. دوفصلنامۀ علمی ـ پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. شمارۀ دوازدهم. صص 53 ـ 72.
• بارتولد. واسیلی (1308). تذکره جغرافیا تاریخی ایران. ترجمه: حمزه سردادور (طالب زاده) تهران: چاپخانۀ اتحادیه تهران، ص 213.
• …………….. (1336). الغ بیگ و زمان وی. ترجمه: حسین احمدی‌پور. تهران: کتابفروشی چهر، صص 42 ـ 44.
• بختیاری نیازآبادی. محمّدرضا و دیگران (1399). منشأت منصب قضا و جایگاه قاضیان تیموری در خطۀ خراسان بزرگ و انعکاس آن در نگارگری. نشریه مطالعات هنر. اسلامی. شمارۀ 40. دورۀ 17 . صص 54 ـ 71.
• براون. ادوارد (1351). تاریخ ادبیّات ایران؛ از سعدی تا جامی. به کوشش علی‌اصغر حکمت. تهران: ابن سینا، صص 429 ـ 431.
• بلر. شیلا (1387). معماری و جامعه در دوره ایلخانان (تحلیل وقف ‌نامۀ ربع رشیدی). ترجمه: مهرداد قیومی. شمارۀ 13. صص 48 ـ 73.
• پاکباز. رویین (1384). نقّاشی ایران. تهران: زرین، ص 80.
• جامی نورالدین عبدالرحمن (1375). مثنوی هفت اورنگ. به تصحیح: مدرسی گیلانی. چاپ هفتم. تهران: مهتاب.
• ......................................... (1396). دیوان. تهران: مهرآوید.
• جکسون. پیتر (1402). تاریخ ایران دورۀ تیموریان. ترجمه: یعقوب آژند. چاپ هفتم. تهران: جامی (مصدّق)، صص 60 ـ 67.
• حافظ ابرو (1370). جغرافیای تاریخی خراسان. تصحیح و تعلیق: غلامرضا ورهرام. تهران: اطّلاعات، صص 9 ـ 11. 62 ـ 63 ـ 36- 959.
• حسین‌زاده شانه چی. حسن (1388). تاریخ آموزش در اسلام. تهران: نشر المصطفی، ص 88.
• حسینی تربتی. ابوطالب (1342). تزوکات تیموری. تهران: کتابفروشی اسدی، صص 370ـ 169 ـ 98 ـ 99- 102 ـ 209.
• حسینی شاه ترابی. سیّد مرتضی (1388). صوفیان شیعه در خراسان دورۀ تیموریان. مجلۀ سخن تاریخ. شمارۀ 4. صص 56 ـ 71.
• خواندمیر. غیاث‌الدین بن همام (1372). مآثرالملوک. تصحیح: میرهاشم محدث. تهران: رسا، صص 166 ـ 169.
• .......................................... (1380). تاریخ حبیب‌السیر. ترجمه: محمّد دبیرسیاقی. با مقدمۀ جلال‌الدین همایی. چاپ چهارم. 4 جلد. تهران: خیام، ص 188 ـ 191.
• دلبری. شهربانو (1396). تکریم و توجّه تیموریان به ائمه و بازتاب آن در گسترش تشیع امامیه. دو فصلنامۀ علمی ـ تخصصی سیره پژوهی اهل بیت (ع). سال سوم. شمارۀ چهارم. صص 79 ـ 98.
• دهخدا. علی‌اکبر (1377). لغتنامه. دورۀ 16 جلدی. چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• راوندی. مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران. جلد چهارم. تهران: نگاه، صص 91 ـ 93.
• رمضان جماعت. پوراندخت و جدیدی. ناصر (1400). بررسی تاریخ تصوّف و تشیّع در دوران حکومت تیموریان. فصلنامۀ علمی تاریخ ایران اسلامی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر. شمارۀ 2. صص 1 ـ 17.
• ستوده. هدایت‌الله (1387). جامعه شناسی ادبیّات فارسی. تهران: آوای نور، ص 56.
• سمرقندی. دولتشاه (1383). تذکره الشعرا. به تصحیح ادوارد براون. ج 4. تهران: اساطیر، ص 981.
• شامی. نظام‌الدین (1363). ظفرنامه؛ تاریخ فتوحات امیرتیمور گورکانی. به کوشش احمد پناهی سمنانی. تهران: بامداد، ص 82.
• شاه قاسم انوار. سیّد معین‌الدین علی (1398). دیوان. به کوشش حسن نصیری جامی. چاپ دوم. تهران: مولی.
• شاه نعمت‌الله ولی (1382). کلیات دیوان شاه نعمت‌الله. تهران: علم.
• شیاسی. مرتضی (1397). بررسی ساختار اقتصادی و فعّالان بازرگانی عصر تیموری. تاریخنامۀ خوارزمی (دانشگاه خوازمی). سال پنجم. شمارۀ بیست و دوم. صص 79 ـ 110.
• طبیبی. عبدالحلیم (1368). تاریخ هرات در عهد تیموریان. تهران: حیدری، صص 2 ـ 4.
• فراهانی.منفرد. مهدی (1381). پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ص 98.
• فرحناکی. شهرام و یوسفی‌فر. شهرام (1397). عوامل مؤثّر بر وضعیت تجارت خراسان و ماوراءالنهر در دوران تیموریان. مجله پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام. شمارۀ 23. صص 153 ـ 176.
• فیاضی. بدریه و همکاران (1400). بررسی دیوان حسبه و وظایف محتسبان در دورۀ تیموریان. جامعه شناسی سیاسی ایران. سال چهارم. شمارۀ چهارم. پیاپی16. صص 912 ـ 924.
• لمب. هارولد (1390) تیمور لنگ. مترجم: علی جواهر کلام. تهران: ابتکار دانش، ص 206.
• لمبتون. آن (1385). سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام. ترجمه: یعقوب آژند. تهران: امیرکبیر، ص 79.
• موسی‌پور. ابراهیم (1389). زندگی حرفه ای مؤذنان و بازتاب آن در ذهن و زبان مسلمانان. پژوهشی در تاریخ اجتماعی اسلام. دورۀ 43. شمارۀ 1. صص 121 ـ 139.
• میرجعفری. حسین (1395). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ تیموریان و ترکمانان. چاپ سیزدهم. تهران: سمت، صص 97 ـ 115.
• میرخواند. محمّد (1380). روضه الصفا فی سیر الانبیا و الملوک و الخلفا. به تصحیح و تحشیه: جمشید کیان فر. 15 ج. تهران: اساطیر. صص 154 ـ 160.
• ناصر داوودی. عبدالحمید (1378). تشیع در خراسان در عهد تیموریان. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، صص 135 ـ 136.
• نوایی. امیر نظام‌الدین علیشیر (1400). دیوان. به کوشش رکن‌الدین همایون فرّخ. چاپ اول. تهران: شفیعی.
• واله اصفهانی. محمّد یوسف (1379). خلدبرین: روضه های ششم و هفتم. مصحح: میرهاشم محدّث. تهران: میراث مکتوب، صص 522 ـ 523.
• ولک. رنه (1373). نظریۀ ادبیّات. ترجمه: ضیاء موحدو پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی، ص 99.
• ویابر. دونالدو گلمبک (1384). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه: محمّد یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ص 18.
• ویلبر. دونالند (1374). باغهای ایران و کوشکهای آن. مترجم: میهن دخت صبا. تهران: علمی و فرهنگی، ص 13.
• هلالی جغتایی. بدرالدّین (1368). دیوان. مصحح: سعید نفیسی. تهران: کتابخانۀ سنایی.
• یزدی. شرف‌الدین علی (1387). ظفرنامه. 2 ج. به تصحیح: سیّد سعید میرمحمّد صادق و عبدالحسین نوایی. تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ص 221.