ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

تحلیل گفتمان ایدئولوژیکی تذکره المعاصرین با رویکرد سبک‌شناسی انتقادی

صفحه (203 - 222)
سید کمال شریفی ، نرگس اسکویی (نویسنده مسئول)، عزیز حجاجی کهجوق
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1400

چکیده

زمینه و هدف: تذکره المعاصرین حزین بجهت ویژگیهای منحصربفردش، اثری ممتاز بشمار می‌آید؛ حزین در این تذکره، دیدگاه های انتقادی خود در زمینۀ شعر و شاعری (نقد ادبی) و نیز تحلیلهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی خود را عرضه میکند؛ بدین ترتیب این اثر، علاوه بر اینکه منبع ارزشمندی برای پژوهشهای تاریخی، فرهنگی، ادبی و ... محسوب میشود، بجهت احتوا و انعکاس سازوکارهای اندیشگانی مؤلف در بافت خاص اجتماعی - فرهنگی، مجال تحلیل گفتمانی متن را برای پژوهندگان فراهم آورده است. مسئلۀ اصلی این تحقیق، کنکاش در لایه های سبکی کتاب تذکره المعاصرین نوشتۀ حزین لاهیجی، بمنظور بازنمایی و تحلیل ایدئولوژی مستور در زیرساختهای زبانی و ادبی این متن است.

روش مطالعه: این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و استدلالی انجام شده است.

یافته ها: حزین لاهیجی در نقل واقعیات عصر خود و نحوۀ زیست و شاعرانگی شعرای مذکور در این تذکره، پایبندی بسیاری به باورهای اخلاقی، فرهنگی و بیش از همه انتقادی-ادبی خود نشان میدهد و با انتخاب گفتمان تک‌صدایی، هیچ‌ سستی و تردیدی در داوریهای شخصی و قضاوت در اوضاع و احوال و دانش و سیرت شاعران نمینماید.

نتیجه گیری: نتایج تحقیق شامل این اطلاعات است: در لایۀ ایدئوژلویکی، نویسنده در ضمن بازگویی تاریخ، بصراحت و با تعصب از قضاوتهای شخصی خود در باب مهارتهای هنری و شعری شاعران و خصایص اخلاقی آنان سخن میگوید. در لایۀ واژگانی غلبه با شاخصهای اسمی و مکانی شیعی است که بر گرایشهای عقیدتی نویسنده تأکید دارد، فراوانی رمزگان اخلاقی در مقایسه با رمزگانهای ادبی و مذهبی، جایگاه اخلاق را در مؤلفه های گفتمانی نویسنده بسیار برجسته نموده است. در لایۀ نحوی، نویسنده با استفاده از جملات ساده و گسسته، صدای دستوری فعال، وجهیت قاطع اخباری، با صراحت و قطعیت از مؤلفه های اندیشگانی و انتقادی خود جانبداری نموده است. در لایۀ بلاغی، کثرت کاربرد ابزارهای بلاغی کمتر در خدمت ایدئولوژی و بیشتر درجهت تقویت زیب و زیور بیانی است. در لایۀ کاربردشناسی، نویسنده با کنشگری بیانی بدون بهره گیری از فرانقشهای ارتباطی و تعاملی، با گفتمان تک‌صدایی، منظورهای ایضاحی و اعلانی خود را محقق ساخته است.

کلمات کلیدی
تذکره نویسی , دورۀ بازگشت ادبی , تذکره المعاصرین حزین لاهیجی , سبک‌شناسی انتقادی , لایه های سبکی

• آتشکدۀ آذر، آذر بیگدلی، لطفعلی (1337) تصحیح و حواشی از سیدحسن سادات ناصری، تهران: امیرکبیر.
• انقراض سلسله صفویه، لکهارت، لارنس (1344) ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
• تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، غفاری‌فرد، عباسقلی (1381) تهران: سمت.
• تذکره نویسی فارسی، قربانی زرین، باقر (1380). دانشنامۀ جهان اسلام، جلد ششم، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
• حزین لاهیجی شاعری در کشاکش گفتمانها، محمودی نوسر، مریم و رضوانیان، قدسیه (1399)، فصلنامۀ پژوهشهای ادبی، (67) 17، صص 135-159.
• دانشنامۀ ادب فارسی، اصیل، حجت الله (1386). جلد دوم، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
• دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر، مکاریک، ایرنا ریما (1390)، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
• سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها، فتوحی، محمود، (1391)، تهران، سخن.
• سفرنامه، کروسینسکی، تادوزیودا (1363) ترجمۀ عبدالرزاق دنبلی، تصحیح مریم می احمدی، تهران: توس.
• شاه سلطان حسین صفوی تراژدی ناتوانی حکومت، احمدپناهی سمنانی، محمد (1374) چاپ دوم، تهران: کتاب نمونه.
• عرفان و ادب در عصر صفوی، تمیم‌داری، احمد (1337) تهران: حکمت.
• فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر)، مقدادی، بهرام (1384)، تهران: فکر روز.
• فرهنگ سبک‌شناسی، نورگارد، نینا و بوسه، بئاتریکس و مونتورو، روسیو (1394) ترجمۀ احمد رضایی جمکرانی و مسعود فرهمندفر، تهران: مروارید.
• کارکرد ایدئولوژی در لایه های سبکی داستان حسنک وزیر، دلبری، حسن، و مهری، فریبا، (1394)، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ جدید، شمارۀ 2، صص 78-63.
• کلیدواژه های سبک شناسی، شیبانی اقدم، اشرف، (1394)، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
• مجمع الفصحا، هدایت، رضا قلی‌خان (1340) جلد ۱، به تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
• نشانه شناسی کاربردی، سجودی، فرزان، (1387)، تهران: علم.
• نشانه-معناشناسی ادبیات، شعیری، حمیدرضا (1395) تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.