ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 3، خرداد 1403 ، شماره پی در پی 97

تحلیل و بررسی عوامل بازدارندۀ رشد هوش معنوی (SQ) در ادبیات عرفانی (با نگاهی به مثنوی معنوی و حدیقۀ سنایی)

صفحه (273 - 299)
سیده زهره حسینی ، ابوالقاسم امیراحمدی (نویسنده مسئول)، علی کریمی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: هدف اصلی این پژوهش بررسی و تحلیل عوامل بازدارندۀ فرد از ارتقا و رشد هوش معنوی از نظر مولانا و سنایی بر اساس دو اثر مثنوی و منظومۀ حدیقه میباشد. از این رو تلاش شده است تا ابتدا هوش معنوی را بعنوان یک از مهارتهای درونی و متعالی، را جهت یافتن مسائل معنوی و ارزشمند زندگی از نظر اندیشمندان برجستۀ این حوزه بررسی نماییم، سپس موانع هر یک از مؤلفه ها و گزاره های این نوع از هوش را که به صورت اختصاری با عنوان‌SQ ‌ شناخته میشود، از نظرگاه عرفانی مولانا و سنایی تحلیل نماییم.

روش پژوهش: پژوهش پیش رو بشیوۀ توصیفی- تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی انجام شده است. جامعۀ آماری پژوهش شامل مثنوی معنوی و حدیقۀ سنایی میباشد. جهت دستیابی به اهداف پژوهش، مصادیق و نمونه ها بر اساس مؤلفه هایی که روانشناسان هوش معنوی از جمله گاردنر، زوهر و مارشال مطرح نموده اند، تحلیل و واکاوی خواهد شد.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که در دو اثر مورد بررسی، مولانا و سنایی عوامل، حجابها و موانعی را که سبب بازدارندگی روح از تعالی و رسیدن به درجات عالی معنویت میشوند در قالب مؤلفه ها و گزاره های گوناگون مورد توجّه قرار داده و سالک راه طریقت را از به دام افتادن در ورطۀ این حجابها برحذر داشته اند.

نتیچۀ پژوهش: نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که مولانا و سنایی همراستا با علم رونشناسی نوین مؤلفه های هوشمند معنوی از جمله برخورداری از تفکر انتقادی و خلاق، توجّه به امر مقدّس و متعالی، توکل، پرهیز از تقلید، صبر و شکیبایی، بالا بردن آستانۀ تحمّل، توجه به رسالت اجتماعی فرد بعنوان عضوی از جامعه و .. را مدّ نظر داشته اند و برای هر یک از این گزاره ها ،عوامل بازدارنده و حجابهای راه را جهت ارتقا ظرفیت تعالی هوشمند معنوی، بخوبی تحلیل و تبیین نموده اند.

کلمات کلیدی
مولانا. سنایی , مثنوی , حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه , هوش معنوی , عوامل بازدارنده.

• استعلامی. محمد (1393). شرح مثنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی. ج 5. تهران: سخن، ص 324.
• اسدی. زهرا (1397). «هوش معنوی در ادب عرفانی با تکیه بر اندیشه های مولانا». فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. شمارۀ 14. صص 28 ـ 50.
• آرونسون. الیوت و همکاران (1384). روانشناسی اجتماعی. ترجمه: افسانه شیخ‌الاسلام زاده تهران: ماو شما، ص 55.
• آقاجانی. طهمورث و همکاران (1393). تأثیر بازی بر مهارتهای اجتماعی کودکان. مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران. سال ششم. شمارۀ 3. صص 97 ـ 104.
• آقامحمدیان شعرباف. حمیدرضا و حسینی. سید مهران (1386). روانشناسی بلوغ و نوجوانی. چاپ دوم. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، ص 130.
• خوانین‌زاده. مسعود (1394). هوش معنوی در آموزه های اسلام. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشتۀ علوم قرآن و حدیث. دانشگاه پیام نور. واحد آران و بیدگل، ص 128.
• دانش. حسین (1380). روانشناسی معنوی. تهران: نسل نو اندیش، ص 98.
• رادمنش. شهرزاد (1396).«مقایسۀ مؤلفه های هوش معنوی در دو رمان سختون و فریاد مرا بشنو». نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال 9. شمارۀ 17. صص 81 ـ 105.
• رازی. نجم‌الدین (1371). مرصادالعباد من المبدا الی المعاد. به اهتمام: محمد امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 226.
• رجایی. علیرضا (1389). «هوش معنوی: دیدگاه ها و چالشها». پژوهشنامه تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد. شمارۀ 22. صص 21 ـ 48.
• رضایی. نصراله و شیخلووند. فاطمه (1396). «هوش معنوی و جلوه های آن در چهره های شاخص عرفان». فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد. شمارۀ 12. صص 129 ـ 151.
• زارعی متین. حسن و دیگران (1399). «شناسایی مؤلفه های هوش معنوی بر اساس مثنوی معنوی». نشریۀ مطالعات رفتار سازمانی، دورۀ 9، شمارۀ 1. پیاپی 33صص1-28.
• زرقانی. سید مهدی (1378). افقهای شعر و اندیشۀ سنایی. تهران: روزگار، ص 3.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1389). نردبان شکسته. چاپ چهارم. تهران: سخن، ص 155.
• زمانی.کریم (1384). شرح جامع مثنوی معنوی. چاپ دهم. تهران: اطلاعات، ص 313.
• زوهر. دانا . مارشال. آی. ان (1395). سرمایه معنوی ثروتی که میتوان با آن زیست: هوش معنوی ـ سرمایۀ معنوی. ترجمه: مرضیه فاطمی و زهرا فاطمی. تهران: ماهواره: ص 28.
• زین‌العابدینی. پیام و دیگران (1399). «بررسی مؤلفه های هوش معنوی و تأثیر آن در ساخت فیلمهای مستند روایت فتح به رهبری معنوی شهید آوینی». دو فصلنامه ادبیات دفاع مقدس دانشگاه شاهد. شمارۀ 1. پیاپی. 65. صص 129 ـ 142.
• سروش. مریم (1391). «احساس مسئولیت فردی و اجتماعی؛ دیگرخواهی و اعتماد اجتماعی». نشریه جامعه شناسی کاربردی (مجله پژوهش علوم انسانی دانشگاه اصفهان). دورۀ 23. شمارۀ 2. صص 192 ـ 211.
• سنایی. غزنوی. ابوالمجد مجدود بن آدم (1359). حدیقه الحقیقه و طریقه الشریعه. تصحیح: محمد تقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• سهرابی. فرامرز (1387). «مبانی هوش معنوی». فصلنامه سلامت و روان. 1 (1). صص 14 ـ 18.
• سهرابی. فرامرز و ناصری. اسماعیل (1391). هوش معنوی و مقیاسهای سنجش آن. تهران: آوای نور.
• شهرابی فراهانی. لیلا و فرحبخش. کیومرث (1391). «بررسی رابطۀ بین هوش معنوی و هوش هیجانی دانش‌آموزان منطقه 15 آموزش و پرورش شهر تهران». فصلنامه مدیریت و برنامه ریزی در نظامهای آموزشی. 8. 5 صص 44 ـ 66.
• صاحبی. علی و دیگران (1394). «تئوری انتخاب؛ رویکردی در جهت مسئولیت‌پذیری و تعهد اجتماعی». رویش روانشناسی. (11) 4، صص 112 ـ 134.
• عسگری. علی و زارعی متین. حسن (1390). «هوش معنوی و نقش آن در محیط کار با تأکید بر آموزه های دینی». اسلام و پژوهشهای مدیریتی، سال اول. شماره 3. صص 63 ـ 90.
• علیزاد. تهمینه (1400). هوش معنوی در ادبیات فارسی. اردبیل: آرجا، ص 74.
• غباری بناب، باقر و دیگران (1386). «هوش معنوی. اندیشۀ نوین دینی». دورۀ 3. شمارۀ 1. صص 125 ـ 147.
• کاپلان. هارولد (1386). خلاصه روانپزشکی: علوم رفتاری ـ روانپزشکی بالینی. 2 جلد. چاپ دوم. تهران: آینده سازان، ص 450.
• کارگر. مریم و دیگران (1399). «بررسی رویکرد عرفان امیرخسرو دهلوی در منظومۀ دولرانی و خضرخان بر اساس دیدگاه هوش معنوی رابرت ایمونز». عرفان اسلامی (66) 17، صص 173 ـ 192.
• کاشانی. عزالدین محمود (1382). شرح التعرف لمذهب التصرف. به کوشش محمد روشن. تهران: اساطیر، ص 97.
• کریمی. یوسف (1385). روانشناسی تربیتی. تهران: اطلاعات، ص 98.
• کلابادی. ابوبکر محمد (1371). متن و ترجمۀ کتاب التعرف. به کوشش: محمد جواد شریعت. تهران: اساطیر، ص 94.
• مجلسی. محمدباقر (1429 ق). بحارالانوار. جلد 74. بیروت. دارالاحیاء التراث العربی، ص 38.
• مستملی بخاری. اسماعیل بن محمد (1365). شرح التعرف لمذهب التصوف. به کوشش محمد روشن. جلد 3. ص 1228.
• مولانا. جلال‌الدین محمد (1380). کلیات مثنوی معنوی. به کوشش رینولد آلن نیکلسون. چاپ ششم. تهران. نگاه.
• مهرابی. ابراهیم (1391). «اقتراحی (پیشنهادی) در متافیزیک هوش معنوی در اسلام». نشریۀ انسان‌پژوهی دینی. دورۀ 10. شمارۀ 29. صص 5 ـ 30.
• وست. وان (1393). رواندرمانی و معنویت. ترجمه: شهریار شهیدی و سلطانعلی شیرافکن. تهران: رشد، ص 63.
• هدایتی. مهرنوش و زریباف. مژگان (1391). «پرورش هوش معنوی از طریق برنامۀ فلسفۀ برای کودکان». نشریه تفکر و کودک. (1) 3، صص 135 ـ 166.
• منابع لاتین
• Emmons. R.A (2000). is spritituality and Intelligence? Motivation, cognition, and the psychology of ultimate concern. The international journal For the psychology oF Religion. P.10. 26 -8.
• Gardner .H.(1999).The disciplined mind: What all students should understand. New Yourk: Simon & Schster.
• Zohar.D and marshal. I (2000). SQ –spiritual in t ell Iyence the ultimate intelligence. London: Bloombury. PP17, 28