ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

تحلیل مهمترین ویژگیهای زبانی حدیقه الحقیقۀ سنایی غزنوی

صفحه (101 - 119)
ندا برادری ، حمیرا زمردی (نویسنده مسئول)، عبدالرضا سیف
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: سنایی غزنوی، شاعر پیشرو و بنیانگذار مثنوی‌سرایی حکمی و عرفانی در شعر فارسی، در گذرگاهی از تاریخ ایران و ادبیات فارسی قرار دارد که نقش مهمی در شکل‌گیری سبک عراقی داشت. او از یک سو به سبک خراسانی متقدم پیوند داشت و از سوی دیگر با الهام از مبانی معنوی و عرفانی، تازگیهایی را در زبان و سبک شعر فارسی فراهم کرد. مثنوی «حدیقه الحقیقه»، به عنوان اثر برجسته اش، نقطۀ چرخشی در تحول مثنویهای حکمت‌آمیز و عرفانی به شمار میرود و موجبات توجه فزایندۀ شاعران بعدی را به اینگونه از شعر فراهم کرد. با توجه به اهمیت این اثر در سیر تاریخی شعر فارسی و بویژه شعر عرفانی فارسی، این مقاله به بررسی مختصصات زبانی حدیقه الحقیقه و جایگاه آن در گذار از سبک خراسانی به سبک عراقی میپردازد.

روشها: روش تحقیق حاضر، توصیفی-تحلیلی است و با تکیه بر داده های کمّی به دست‌آمده از استقرای زبانی، به واکاوی ویژگیهای زبانی مثنوی «حدیقه الحقیقه» سنایی میپردازد. دایرۀ بررسی شامل ساختارهای نحوی، واژگان و سبک شعری این اثر است.

یافته ها: یافته های پژوهش حاضر نشان میدهند که در «حدیقه الحقیقه»، ویژگیهای زبانی سبک خراسانی متقدم همچنان وجود دارند، اما با کاهش کمّی مشخصی همراه است. در مقابل، عناصر نوآمدۀ زبانی در حال ظهور هستند که به تدریج به شکل‌گیری زبان شفاف و یکدست سبک عراقی منجر میشوند. همچنین، تثبیت ساختارهای نحوی، کاهش آشفتگیهای افقی، غالب شدن واژه های انتزاعی نسبت به واژه های ملموس، گرایش به واژه های زهدورزانه نسبت به حماسی و افزایش تأثیرگذاری زبان عربی از دیگر یافته های این مطالعه است.

نتیجه گیری: «حدیقه الحقیقه»، ضمن حفظ برخی از ویژگیهای سبک خراسانی، نقش مؤثری در تبدیل زبان شعر فارسی از سبک قدیمی به سبک عراقی داشته است. این اثر، با ایجاد تعادل بین سنت و نوآوری، زمینه ساز ظهور آثاری همچون مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی و بوستان سعدی شیرازی شد و در مجموع، به عنوان نمادی از تحول زبانی و سبکی در شعر فارسی، جایگاه ویژه ای دارد.

کلمات کلیدی
سنایی غزنوی , حدیقه الحقیقه , سبک خراسانی , سبک عراقی , زبان.

• اکبری، منوچهر؛ مشایخی، سارا. (1399). «بررسی عوامل انسجام متن در شواهدی از حدیقه الحقیقه سنایی». مجلۀ زبان و ادبیات فارسی. شماره 88. صص63 – 87.
• بهنام‌فر، محمد. (1388). «تحلیل ساختار و سبک مکاتیب سنایی». فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا (ادبیات عرفانی). شماره 1. صص 1-31.
• پیشگر، احد؛ زرعی، زهرا. (1390). «نگاهی سبک‌شناسانه به استقبالهای شاعران از یک قصیدۀ سنایی». مجلۀ سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). شماره 14. صص 235-252.
• حسن‌نژاد شیخ‌محمد، آزاده. (1398). سبک شناسی و تحلیل ژانر عرفانی حدیقه. تهران: نتشارات آموزشی پژوهشی بوعلی.
• زرین‌کوب، عبدالحسین. (1384). پله پله تا ملاقات خدا. تهران: انتشارات علمی.
• زمردی، حمیرا. (1396). کتاب نظریۀ ناسازه ها در ساختار زبان عرفان. چاپ سوم. تهران: زوّار.
• سنایی، مجدود بن آدم. (1384). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. چاپ ششم. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
• شمیسا، سیروس. (1372). سبک‌شناسی نثر. تهران: نشر میترا.
• _________. (1389). کلیات سبک شناسی. تهران: انتشارات میترا.
• طباطبایی، سیدمهدی. (1400). «پیشنهادهایی برای ضبط برخی واژگان و ترکیبات در حدیقه ‌الحقیقه». شعرپژوهی. شماره 48. صص 121- 148.
• طغیانی اسفرجانی، اسحاق. (1376). «ویژگیهای سبک حدیقه سنایی». جامعه شناسی کاربردی. شماره 8. صص 23-38.
• فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1369). سخن و سخنوران. تهران: انتشارات خوارزمی.
• قوام، ابوالقاسم؛ هاشمی، زهره. (1392). «کارکردهای عناصر حماسی و اساطیری شاهنامه در دیوان و حدیقه الحقیقه سنایی». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. شماره 31. صص127-157.
• کسایی، نورالله (1374). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
• مدرس رضوی، محمدتقی. (1344). تعلیقات حدیقه. چاپ اول. تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
• مشکین دائم‌هشی، شهریار. (1391). «بررسی اندیشه های عرفانی سنایی در حدیقه الحقیقه و منابع آن و تهیه فرهنگ موضوعی حدیقه الحقیقه». رسالۀ دکتری. دانشگاه تربیت معلم تهران.
• معروف، عتیق‌الله (1341). «غوریان و غزنویان». آریانا. شمارۀ 236. صص 49-56.
• مهیار، محمّد (1384). «چند ویژگی زبانی روض‌الجنان»، بیَّنات، شمارۀ 47: 78-83.