ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 8، آبان 1402 ، شماره پی در پی 90

تحلیل سبک‌شناسی و آسیب‌شناسی دو اثر عرفانی-عاشورایی (آتشکدۀ نیر تبریزی و گنجینۀ الاسرار عمان سامانی)

صفحه (183 - 197)
برات محمدی (نویسنده مسئول)، علیرضا قربانپور
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1401

چکیده

زمینه و هدف: آتشکدۀ نیّر تبریزی و گنجینۀ الاسرار عمان سامانی دو اثر فاخر ادبیات فارسی هستند که سرایندگانشان برای اولین بار با نگرشی عرفانی به شرح واقعۀ عاشورا پرداخته اند. بررسی و تبیین مسائل سبکی، نکات قوت و ضعف این دو اثر فاخر در حوزۀ ادبیات عاشورایی و تحلیل محتوای آنان جهت غنا بخشیدن به آموزه های عرفانی ناب اسلامی و فرهنگ دینی از اهمیت خاصی برخوردار است.

روش مطالعه: پژوهش پیش ‌رو مطالعه ای توصیفی-تحلیلی است که داده های مورد نیاز آن به شیوۀ کتابخانه ای گردآوری شده است. آثار مورد مطالعه گنجینۀ الاسرار عمان سامانی و آتشکدۀ نیّر تبریزی میباشد.

یافته ها: سرایندگان این منظومه ها فراوان از امکانات زبانی و ابزارهای هنری و ادبی بهره گرفته اند تا علاوه بر توصیف وقایع عاشورا و نمودن فضایل و رذایل، بخشی از جهانبینی شیعه را با نگاه عاشقانه و عارفانه به تصویر بکشند. استفاده از تعبیرات و ترکیبات عرفانی، تمثیل گرایی، نمادپردازی، طبیعت گرایی، تلمیح به آیات و احادیث قدسی و به کارگیری اسلوب مناظره از ویژگیهای بارز ادبی و سبکی این دو منظومه است.

نتیجه گیری: با وجود همۀ این برجستگیهای ادبی و سبکی، در برخی مواقع مباحثی چون بیان شطحیات، ترک ادب شرعی در تصاویر مرتبط با اولیاء، خلط افسانه و تاریخ و استناد به روایات ضعیف در دو منظومه قابل‌مشاهده است.

کلمات کلیدی
عمان سامانی , نیّر تبریزی , گنجینۀ الاسرار , آتشکده , شعر عاشورایی.

• حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1379). دیوان غزلیات. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی علیشاه.
• عمان سامانی، میرزا نورالله. (1386). گنجینۀ الاسرار. تهران: اسوه.
• فتوحی، محمود. (1386). بلاغت تصویر. تهران: سخن.
• کافی، غلامرضا. (1388). شرح منظومۀ ظهر. تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا.
• گلی زواره، غلامرضا. (1379). کندوکاوی در تعزیه و تعزیه خوانی. تهران: مهراس.
• مجاهدی، محمدعلی. (1379). شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی. قم: پیک جلال.
• محمدزمانی، جواد. (1391). بررسیهای تاریخی شعر عمان سامانی. شناختنامۀ عمان سامانی. به کوشش جواد محمدزمانی و سیدحمیدرضا برقعی، قم: گنج عرفان.
• نیّر تبریزی، میرزا محمدتقی. (1387). دیوان نیّر تبریزی (گزارش عاشقانۀ وقایع کربلا). تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
• همایی، جلال‌الدین. (1357). اسرار و آثار واقعۀ کربلا. تهران: کتابفروشی دهخدا.