ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 1، فروردین 1404 ، شماره پی در پی 107

تحلیل ساختاری افسانه «‌چلگیس» بر اساس نظریه سفر قهرمان کمپبِل

صفحه (284 - 265)
علی امینی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف: در اوایل سده بیستم و با ظهور پژوهشگران پیشرو، نظریات نوینی در علوم انسانی ارائه شد که راه را برای شیوه های جدید و دقیقتر تحلیل میراث فرهنگی بشری هموار نمود. از جمله مشهورترین این پژوهشگران نظریه پرداز، کارل یونگ و جوزف کمپبل هستند که نظریه کهن‌الگو و سفر قهرمان این دو تحول عظیمی در این زمینه ایجاد نمود و به وسیله آن میتوان بسیاری از داستانها و روایتهای عامیانه را از نظر ساختاری تجزیه و تحلیل کرد. در واقع هدف این مقاله یافتن الگوهای تعریف شده بر پایه نظریه سفر قهرمان کمپبل در افسانه عامیانه و مشهور «چلگیس و جهانتیغ» است.

روشها: در این پژوهش که به روش کتابخانه ای انجام شده، به مطالعه ای نظری در رابطه با تطبیق افسانۀ «چلگیس و جهانتیغ» با نظریه سفر قهرمان کمپبل پرداخته شده است. منبع اصلی مورد مطالعه قصه های صبحی اثر فضل ا... مهتدی میباشد که به کوشش لیما صالح رامسری توسط انتشارات معین به چاپ رسیده است.

یافته ها: در این افسانه سه مرحله عزیمت (جدایی)، تشرف و بازگشت قابل پیگیری است، با این حال در این روایت دو مرحله اول نقش بارزتری را ایفا میکنند و از مرحله سوم که بازگشت قهرمان است اثر کمرنگتری به نسبت دو مرحله قبلی دیده میشود. علاوه بر این لزوماً ترتیب تمام مرحله های جزئی (شامل هفده مرحله) که نظریه تحلیلی کمپبل را تشکیل میدهد، در داستان رعایت نشده است. همچنین در بررسی این افسانه، سه مرحلۀ «شکم نهنگ»، «امداد غیبی»، و «دست نجات از خارج» به روشنی از هم قابل تفکیک نیست.

نتیجه گیری: در این روایت، قهرمانی با نام جهانتیغ با دیدن تصویر چلگیس پای در سفری دشوار مینهد و با گذر از مراحلی، ضـمن پیروزی در مأموریـت خـود و کسـب مواهب دنیوی، به نوعی خودشناسی و کمال معنوی نیز دست مییابد. بدین ترتیب خویشکاری اصلی قهرمان مطابق با نظریه کمپبل درباره کهن‌الگوی «سفر قهرمان» در این داستان مطابقت میکند.

کلمات کلیدی
ادبیات عامه , اسطوره , افسانه , جوزف کمپبل , چلگیس , سفر قهرمان , کارل یونگ , کهن‌الگو

• اصغری، زهرا ؛ ستاری، رضا (1401). " نقد اسطوره ای سفر قهرمان در منظومۀ سام نامه بر اساس الگوی کمپبل". متن پژوهی ادبی، زمستان 1401، شماره 94، صص 66 - 90 .
• الیاده، میرچا (1386). چشم اندازه های اسطوره. مترجم جلال ستاری، تهران: توس.
• امیدسالار، محمود (1372)."بچه ها سلام: صبحی و فلکلور ایران"، مجله ایرانشناسی، شماره 17، سال پنجم، صص 129-111.
• بهار، مهرداد (1373). جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.
• حسن‌پور، مژگان؛ قوام، ابوالقاسم (1401). " تحلیل سفر قهرمان در شهریارنامه بر مبنای الگوی سفر قهرمان کمپبل". سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، بهمن 1401، شماره 81، صص 67-79.
• حسینی، مریم؛ شکیبی ممتاز، نسرین (1391). "سفر قهرمان در داستان «حمام بادگرد» براساس شیوه تحلیل کمپبل و یونگ". ادب پژوهی، شماره23، زمستان 91، صص 33-63.
• رزاق پور، مرتضی؛ فریدونی، پروانه (1400)." تحلیل سفرهمای به چین در منظومۀ همای و همایون خواجوی کرمانی بر اساس نظریۀ کهن الگوی «سفرقهرمان» جوزف کمبل ". زبان و ادب فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج)، پاییز 1400، شماره 48، صص 164 - 185.
• روح‌الامینی، محمود (1349)."مردم‌شناسی و مردم‌نگاری در ایران"، سخن، شماره 2، ص 272-267.
• ________________ (1365). زمینه فرهنگ‌شناسی: تألیفی در انسان‌شناسی فرهنگی و مردم‌شناسی. تهران: عطار.
• ________________ (1372)." انجوی شیرازی و پژوهش‌های فرهنگ مردم"، کلک، شماره 43و44، صص 231-228.
• زندی‌طلب، احسان ؛ بیگ‌زاده، خلیل (1400). " تحلیل ساختاری معراج‌نامه ابن سینا بر پایۀ سفر قهرمان کمپبل". ادب فارسی، پاییز و زمستان 1400، شماره 28 صص 135-153.
• سمیع‌زاده، رضا؛ خجسته گزافرودی، سجاد (1395). "تحلیل ساختاری سفر قهرمان در حماسه و عرفان بر اساس نظریه جوزف کمبل". فصلنامه علمی مطالعات زبان و ادبیات غنایی، پاییز 95، سال 6، شماره 21، صص 47-56.
• طاهری، محمد؛ آقاجانی، حمید (1392). "تبیین کهن‌الگوی «سفر قهرمان» بر اساس آرای یونگ و کمبل در هفتخوان رستم". فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. پاییز 92، سال 9، شماره 32، صص 103-122.
• قره باغی، نسترن؛ مهدوی، محمدجواد (1395). "بررسی سفر قهرمان در رمان سهگانهی اَشَوَزدَنگهِه اثر آرمان آرین براساس الگوی سفر قهرمان جوزف کمپبل". مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، پاییز و زمستان 99، سال 11، شماره 2، صص 129-154.
• قزل‌ایاق، ثریا (1384). ادبیات کودکان و ترویج خواندن. تهران: سمت.
• قنواتی(جعفری)، محمد (1384ه). "درباره ادبیات شفاهی(5): افسانه مهمترین گونه ادب شفاهی"، کتاب ماه کودک و نوجوان، صص 95-88.
• کمپبل، جوزف (1398 الف). سفر قهرمان، جوزف کمبل، درباره زندگی و آثارش. ترجمه عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
• ____________ ( 1398 ب). قهرمان هزارچهره. ترجمه شادی خسروپناه. مشهد: گل‌آفتاب.
• مارزلف، اولریش (1391). طبقه بندی قصه های ایرانی، تهران: سروش.
• مقدم، رقیه؛ فرضی، حمیدرضا؛ دهقان، علی (1398). "تحلیل سفر گرشاسب به روم بر اساس کهن‌الگوی «سفر قهرمان» جوزف کمپبل" . پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، دوره 10، ش 38، صص. 191 – 212.
• مهتدی، فضل‌الله (1387). قصه های صبحی. به کوشش لیما صالح رامسری. جلد 1. تهران: معین.
• هاشمی، سیدابوالحسن ؛ علوی مقدم، مهیار ؛ فیروزی مقدم، محمود (1401). "بررسی کهن الگوی سفر قهرمان در متون منظوم پهلوانی براساس نظریۀ جوزف کمپبل (با تکیه بر گرشاسبنامه، سامنامه، کوشنامه و جهانگیرنامه)". سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شماره 78، صص 104-121.
• واثق عباسی، عبدالله؛ علی‌پور، اسماعیل (1379). "از البرز تا قاف: بررسی تطبیقی دو رشته کوه اسطوره ای". کهن‌نامه ادب پارسی، سال 9، شماره 2، صص. 59 – 80.
• یونگ، کارل گوستاو؛ و همکاران (1352). انسان و سمبولهایش. ترجمه ابوطالب صارمی. تهران:‌ امیرکبیر.
• یونگ، کارل گوستاو (1370). خاطرات، رؤیاها، اندیشه ها. ترجمه پروین فرامرزی. مشهد:‌ معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
• https:--www.britannica.com-topic-myth
• https:--www.britannica.com-art-folk-literature
• http:--jungpage.org-learn-about-jung
• https:--www.jcf.org-
• http:--www.pacifica.edu-joseph_campbell_at_pacifica.aspx