ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 12، اسفند 1402 ، شماره پی در پی 94

تحلیل ساختار صوری و محتوایی نسخۀ خطی منظومۀ «جمشیدنامه» عبدی بیگ نویدی شیرازی

صفحه (235 - 254)
سارا کیانی ، مرتضی جعفری (نویسنده مسئول)، فرح نیازکار
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: منظومۀ منتشرنشدۀ «جمشیدنامه» از عبدی بیگ نویدی شیرازی، شاعر عهد صفوی، ﺩﺭ ﺳﺎﻝ 943 ه.ق ﺩﺭ ﺑﺤﺮ ﻫﺰﺝ ﻭ ﺩﺭ 3378 ﺑﻴﺖ ﺳﺮﻭﺩﻩ ﺷﺪﻩ است. یک نسخۀ خطی قابل دسترس از این مثنوی که به خط نستعلیق نگاشته شده و تا کنون تصحیح، چاپ و منتشر نشده، به شماره 2425 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است. نسخۀ دیگر این منظومه با شمارۀ ثبت 3819 در آرشیو فرهنگستان علوم آذربایجان شوروی قابل دسترس نیست. این منظومه، که یکی از منظومه های سه خمسۀ عبدی بیگ نویدی شیرازی است و به پیروی از نظامی سروده شده، ﻣﺎﺟﺮﺍﻱ ﻋﺸﻖ ﻭ ﺩﻟﺪﺍﺩﮔﻲ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﺑﻪ ﺩل‌آﺭﺍ، ﺩﺧﺘﺮ ﭘﺎﺩﺷﺎﻩ ﺯﺍﺑﻞ، را به تصویر کشیده است. هدف مقالۀ حاضر بررسی سبک این منظومه است.

روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است.

یافته ها: ساختار صوری و محتوایی این اثر در سه سطح زبانی، بلاغی و فکری بر اساس دگرگونیهای بنیادین سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در آغاز قرن دهم هجری و تحولاتی که در طرز شعر و شاعری، محتوا و جهانبینی، شیوۀ تخیل و تصویرپردازی به وجود آمده، شکل گرفته و در حقیقت گامی بسوی نوآوری و پدید آوردن سبکی میان سبک هندی و سبک عراقی بوده است.

نتیجه گیری: در شعر عبدی بیگ از ترکیبات پیچیده و انتزاعی شعرای سبک هندی خبری نیست و ترکیبهای او متناسب با زبان ساده و روان شعرش ساخته شده اند. در سطح ادبی نیز وجود انواع صور خیال و تصاویر زیبا، مضمون‌آفرینیها، نازک‌خیالیها و انواع صنایع لفظی و معنوی در جای جای کلام عبدی بیگ مؤید تبحر او در فنون بلاغی و کاربرد امکانات زبان هنری است. آنچه در سطح فکری منظومه حائز اهمیت است، اشارات تاریخی و دینی و تلمیح به داستانهای آنان در جای‌جای دیوان است.

کلمات کلیدی
جمشیدنامه , عبدی بیگ نویدی شیرازی , خمسه نظامی , سبک‌شناسی.

• آذر بیگدلی، لطفعلی بن آقاخان، (1337) آتشکده آذر، گردآورنده سیدجعفر شهیدی، تهران: مؤسسۀ نشر کتاب. ص 34 و 75.
• ابن اثیر، عزالدین (1370) الکامل فی التاریخ (تاریخ کامل) ج 1، ترجمۀ سیدمحمد حسین روحانی. تهران: اساطیر. ص 401 – 406.
• ابوالقاسم کاشانی، عبدالله (1345). عرایس الجواهر، به کوشش ایرج افشار، تهران. ص 307.
• اوحدی دقایقی بلیانی، تقی‌الدّین (1388). عرفات العاشقین و عرصات العارفین، جلد چهارم، تصحیح سیدمحسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر، چاپ چهارم، ص 126.
• خرمشاهی، بهاءالدین (1371) حافظنامه، تهران: علمی و فرهنگی و سروش. ص 186.
• دینوری، احمد، (1370). الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قم. ص 56.
• رازی، امین احمد (1378) تذکره هفت اقلیم، تصحیح سید محمدرضا طاهری، تهران: سروش. ص 24.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1376). موسیقی شعر، تهران: آگاه. ص 124.
• شمیسا، سیروس، (۱۳۹۴)، سبک‌شناسی شعر، تهران: میترا. ص 333.
• صدرای شیرازى، محمّدبن ابراهیم (1383). شرح اصول کافی. چهار جلد، تصحیح محمّد خواجوی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص 358 و 443.
• صفا، ذبیح‌الله. (۱۳۶۷)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد ۵. بخش ۲، چاپ دوم، تهران: فردوس. ص 396.
• طبری، محمدبن جریر. (1362). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر. ص 68 – 75.
• عبدی بیگ شیرازی، زین‌العابدین علی (1966م). لیلی و مجنون، تصحیح ابوالفضل رحیم اوف، مسکو. ص 53 و 41.
• عبدی بیگ شیرازی، زین‌العابدین علی ( 1396). تکملهالاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی. ص 56.
• کاشی، محمدبن علی تقی‌الدین، (1384). خلاصه الاشعار و زبده الافکار، چاپ عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی، تهران. ص 49.
• گردیزی، عبدالحی، (1363). زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران. ص 75 – 78.