ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 6، شهریور 1403 ، شماره پی در پی 100

تحلیل بینامتنی نماد در ادبیّات پایداری و مقایسه آن با ادبیّات کلاسیک (مطالعۀ موردی: سلمان هراتی، قیصرامین‌پور، علیرضا قزوه، سیّد‌حسن حسینی، نصرالله مردانی و سپیده کاشانی)

صفحه (135 - 159)
اسما رجائی ، هوشمند اسفندیارپور (نویسنده مسئول)، صدیقه علیپور
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: ماهیّت و جایگاه بینامتنیت در نمادپردازی بجهت ترسیم درونمایه و منظومۀ عقیدتی و فکری هنرمندان و شاعران دفاع مقدّس نکته ای است که در پژوهشهای علمی ضرورت پرداختن به آن احساس میشود. هدف اصلی پژوهش پیش‌رو آن است تا با توجه به ماهیّت تصویر خیال‌انگیز نماد که هم ناظر بر وجوه معنایی است، هم از جهت زیبایی‌شناسی بنیادهای فکری و هنری شعر دفاع مقدّس را تقویت مینماید، به بحث و بررسی پیرامون تأثیرپذیری شاعران دفاع مقدس از نمادهای موجود در ادبیات کلاسیک ایران بپردازیم.

روش‌پژوهش: این پژوهش بشیوۀ توصیفی تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و شیوۀ سندکاوی و مراجعه به منابع معتبر و پایگاه های علمی مجازی صورت گرفته است. در این جستار از میان اشعار هریک از شاعران دفاع مقدّس شامل سلمان هراتی، قیصرامین‌پور، علیرضا قزوه، سیّد‌حسن حسینی، نصرالله مردانی و سپیده کاشانی تعداد 50 مورد انتخاب شده و نتایج بصورت آماری ارائه گردیده است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که در ادبیّات دفاع مقدّس بویژه در شعر منتخب شاعران یاد شده نمادهای قابل توجهی از طبیعت، اساطیر و نمادهای آیینی و مذهبی با تأثیرپذیری از نمادهای موجود در سنّت شعرفارسی، بکار رفته است.

نتایج پژوهش: از نتابج این پژوهش مشخص میشود که نماد پردازی در شعر دفاع مقدّس بدلیل رسالتی که نمادسازی در مفهوم‌سازی و وحدت‌بخشی و ایجاد انسجام ساختاری در شعر این دوران دارد، حائز اهمّیّت بسیاری است.گره خوردگی و پیوند تصاویر نمادین با متن در این اشعار بگونه ای است خواننده با دانش قبلی و فراخواندن پیش اطلاعات گذشته ادبی خویش میتواند بفهم معانی باطنی اشعار راه یابد. در میا ن تصاویر مذهبی، بیشترین کارکرد با واقعۀ تاریخی عاشورا و حوادث آن و توجّه به قیام امام حسین (ع) است. در خصوص بهره گیری از اساطیر ملی توجّه بیشتر شاعران به شاهنامه و اساطیری چون رستم، اسفندیار، کاوه، فریدون و دژخیمانی چون ضحاک است و از میان اساطیر طبیعی توجه به شب، گل لاله و شقایق، رود و نسیم بیشتر از سایر موارد است.

کلمات کلیدی
بینامتنیت , شعر دفاع مقدّس , شعر کلاسیک , نمادپردازی.

• احمدی. بابک (1380). از نشانه های تصویری تا متن. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز، ص 327.
• امین‌پور. قیصر (1388). مجموعه کامل اشعار. چاپ دوم. تهران: مروارید.
• آلن. گراهام (1385). بینامتنیت. ترجمه: پیام یزدان‌جو. تهران: نشر مرکز، ص 129.
• بیدل دهلوی. میرزا عبدالقادر (1376). دیوان اشعار. بکوشش: اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی. تهران: الهام.
• پورنامداریان. تقی و خسروی شکیب. محمد (1387). دگردیسی نمادها در شعر معاصر. فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش زبان و ادبیّات فارسی. شماره 11. صص 147 162.
• چدویک. چارلز (1378). سمبولیسم. ترجمه: مهدی سحابی. تهران: مرکز، صص 9-10.
• چندلر. دنیل (1387). مبانی نشانه شناسی. چاپ دوم. تهران: سورۀ مهر، ص 284.
• حافظ. شمس‌الدین محمد (1380). دیوان. به کوشش قاسم غنی و محمّد قزوینی. تهران: خّرم.
• حسینی. سیّد‌حسن (1381). گزیدۀ شعر جنگ و دفاع مقدّس. تهران: سورۀ مهر. ص 9.
• ........................... (1385). همصدا با حلق اسماعیل. تهران: سورۀ مهر.
• .......................... (1388). سفرنامۀ گردباد. چاپ دوم. تهران: انجمن شاعران ایران.
• ............................. (1391). نوشداروی طرح ژنریک. چاپ هشتم. تهران: سورۀ مهر.
• حسینی. صالح (1369). واژگان اصطلاحات ادبی. تهران: نیلوفر، ص 39.
• حمیدیان. سعید (1381). داستان دگردیسی. تهران: نیلوفر، ص 142.
• دهخدا. علی‌اکبر (1372). لغتنامه. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.
• رشیدیان. بهزاد (1370). بینش اساطیری در شعر معاصر. تهران: گسترده، صص 175-91.
• سامانی. فرهاد (1389). معناکاوی: بسوی نشانه شناسی اجتماعی. تهران: علم، ص 219.
• سجادی. سیّد‌جعفر (1386). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چاپ هشتم. تهران: طهوری، صص 720 721.
• سعدی. مصلح‌بن عبدالله (1366). دیوان غزلیات. به اهتمام: خلیل خطیب رهبر. تهران: طهوری، ص 784.
• سنگری. محمدرضا (1389). ادبیّات دفاع مقدّس. تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدّس، صص 22 23-91.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا (1370). صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگاه، ص 317.
• شمیسا. سیروس (1399). بیان. چاپ چهارم. تهران: میترا، ص 266.
• شوالیه. ژان و گربران. آلن (1378). فرهنگ نمادها. ترجمه: سودابه فضائلی. ج2. تهران: صص 6 8 .
• صاحبکاری. ذبیح‌الله (1379). سیری در مرثیۀ عاشورایی. تهران: نشر عاشورا، ص 52.
• غنی. قاسم (1369). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. تهران: توس، ص 87.
• فاریابی. ظهیر (1366). دیوان اشعار. تهران: کاوه.
• فردوسی. حکیم ابوالقاسم (1391). شاهنامه. به تصحیح: سعید حمیدیان. بر اساس چاپ مسکو. تهران: مرکز.
• قاسم‌زاده. سید علی و دیگران (1393). بینامتنیت تلمیح در شعر شاعران دفاع مقدّس. نشریه ادبیّات پایداری. دانشکده ادبیّات و علوم انسانی با هنر کرمان. سال ششم. شمارۀ یازدهم. صص 333 356.
• قزوه. علیرضا (1378). از نخلستان تا خیابان. چاپ پنجم. تهران: انتشارات حوزۀ هنری.
• کاسیرر. ارنست (1360). فلسفه و فرهنگ. ترجمه: بزرگ ناردزاده. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص 49.
• کاشانی. سپیده (1389). مجموعه آثار. تهران: انتشارات انجمن قلم.
• کاشانی. عزّالدین محمود (1372). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. تصحیح: جلال‌الدین همایی. چاپ چهارم. تهران: نشر هما. ص 417.
• کافی. غلامرضا (1389). شناخت ادبیّات انقلاب اسلامی. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدّس، صص 172 170.
• لاهیجی. محمد بن یحیی (1381). شرح گلشن‌راز. (مفاتیح‌الاعجاز). ویراست: علیقلی محمودی بختیاری. تهران: علم، ص 588.
• مردانی. نصر الله (1388). قانون عشق. تهران: صدرا.
• ...................... (1360). قیام نور. تهران: اندیشه و هنر اسلامی.
• ...................... (1364). خون‌نامۀ خاک (مجموعه شعر). تهران: کیهان.
• منوچهری دامغانی (1326). دیوان اشعار. بکوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: چاپخانه پاکتچی.
• مولانا. جلال‌الدین محمد (1371). مثنوی معنوی. به اهتمام: رینولد آلن نیکلسون. چاپ یازدهم. تهران: امیرکبیر.
• ................................... (1385). کلیات دیوان شمس تبریزی. تهران: نگاه.
• میرصادقی. جمال (1380). عناصر داستانی. تهران: سخن، 543 544.
• نامورمطلق. بهمن (1386 ب). ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متنها. فصلنامه پژوهشنامه علوم انسانی تهران: شمارۀ 56. صص 83 98.
• ...................... (1386). درآمدی بر بینامتنیت: نظریه و کاربردها. تهران: انتشارات راست سخن، ص 83.
• نظامی. الیاس بن یوسف (1382). خمسه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره..
• هراتی. سلمان (1384). از آسمان سبز. تهران: انتشارات حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
• یاحقی. محمدجعفر (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیّات داستانی. چاپ دوم. تهران: سروش. ص 280.