ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

تأملی در لایه های سبکی در رقعات بیدل دهلوی

صفحه (315 - 330)
محمود فضیلت (نویسنده مسئول)، رحیم پاک‌نژاد
تاریخ دریافت مقاله : دی 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1403

چکیده

زمینه و هدف: رقعات بیدل دهلوی مجموعه نامه های او به دوستان و آشنایانش و از جمله آثار منثور این شاعر سبک هندی است که تاکنون کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته. نظر به اهمیت رقعات که جزییات بینظیری از سوانح عمر بیدل را به دست میدهد و با در نظر گرفتن ابعاد زبانی و ادبی این اثر، در جستار حاضر میکوشیم تا اهمّ ویژگی‌های سبکی آن را به بحث بگذاریم.

روش مطالعه: داده های تحقیق حاضر به شیوۀ کتابخانه ای و اسنادی گردآوری شده است و رویکرد نگارندگان در طبقه بندی و بررسی دادهای پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است. ابتدا مهمترین نکات و فواید تاریخی و زندگینامه ای رقعات بیدل استخراج گردید و در مرحلۀ بعدی با تأملی سبک‌شناختی در لایه های زبانی، بلاغی و اندیشگی رقعات بیدل، برجسته ترین ویژگیهای سبکی این اثر توصیف و تحلیل شد.

یافته ها: بررسیهای ما نشان میدهد که علیرغم محتوای نامه های بیدل که معطوف به مسائل دوستانه و روزمره است، نثر این اثر به جهت کثرت استعارات و تشبیهات و دیگر صنایع بلاغی دچار تکلف و تصنع شده و از جهت فکری، ردپای اندیشه های عرفانی بیدل در جای‌جای نامه های او هویداست.

نتیجه گیری: در سطح زبانی بیدل در رقعات به خلق ترکیبات تازه علاقه مند است و این نکته منجر به دیریابی نثر او میشود. در سطح ادبی نیز تنوع و تعدد استعاره ها و تشبیه های دور و دشوار و آوردن سجعهای پی‌درپی فهم مضامین رقعات را با دشواری همراه میسازد. در سطح فکری نیز اندیشه های عرفانی بیدل معمولا بر مدار ناپایداری جهان و زمینه هایی از بدبینی و نومیدی میگردد.

کلمات کلیدی
رقعات , بیدل دهلوی , سبک هندی , سبک‌شناسی , نثر

• قرآن کریم.
• احمد، نذیر (1387)، «سیری در رقعات بیدل»، قند پارسی، شمارۀ 39و40، صص25-42.
• ایبرمز، مایر هوارد، و هرفم، جفری گالت (1394)، فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمۀ سعید سبزیان-م، چاپ دوم، تهران: رهنما.
• آرزو، عبدالغفور (1378)، بوطیقای بیدل، چاپ اول، مشهد: ترانه.
• بهار، محمدتقی (2535 [1355])، سبک‌شناسی (یا تاریخ تطور نثر فارسی)، جلد 3، چاپ چهارم، تهران: کتاب‌های پرستو.
• بیدل دهلوی، ابوالمعانی میرزا عبدالقادر (1389)، کلیات، تصحیح خال‌محمد خسته و خلیل‌الله خلیلی، به کوشش بهمن خلیفه بناروانی، جلد 1-6، چاپ اول، تهران: طلایه.
• پیرحیاتی، زهرا، و احمد تمیم‌داری (1394)، «عناصر مضمون‌آفرین در پنجاه غزل برگزیده از بیدل»، کهن‌نامۀ ادب پارسی، سال6، شمارۀ4، صص41-70.
• حسینی، سیدحسن (1367)، بیدل، سپهری و سبک هندی، چاپ اول، تهران: سروش.
• دهخدا، علی‌اکبر، و همکاران (1377)، لغتنامۀ دهخدا، چاپ دوم (از دورۀ جدید)، تهران: دانشگاه تهران.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1374)، دفتر ایام، چاپ سوم، تهران: علمی.
• سلجوقی، صلاح‌الدین (1400)، نقد بیدل، چاپ پنجم، تهران: عرفان.
• شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1366)، شاعر آینه ها، چاپ اول، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس (1386)، کلیات سبک‌شناسی، چاپ دوم، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس (1388)، سبک‌شناسی شعر، چاپ چهارم، تهران: میترا.
• صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد 5، چاپ چهارم، تهران: فردوس.
• فضیلت، محمود (1392)، «سبک اصفهانی در ترازوی نقد تاریخی»، مجلۀ تاریخ ادبیات، شمارۀ72، صص 195-206.
• فولادی، محمد، و زینب پناه (1399)، «انعکاس آموزه های تعلیمی شیخ عبدالقادر گیلانی در نکات بیدل دهلوی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال12، شمارۀ47، صص 198-226.
• محمدی، محمدحسین (1374)، بیگانه مثل معنی (نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی)، چاپ اول، تهران: میترا.
• مهرآوران، محمود، و مهدی قاسمی (1399)، «ایجازهای ابهام‌پرور در نثر چهار عنصر بیدل»، نثرپژوهی ادب فارسی، دورۀ 23، شمارۀ 48، صص 199-220.
• وفایی، عباسعلی، و سید مهدی طباطبایی (1389)، «بررسی ویژگی‌های سبکی بیدل دهلوی»، فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 3، شمارۀ 4، صص 70-84.
• هادی، نبی (1376)، عبدالقادر بیدل، ترجمۀ توفیق ه سبحانی، چاپ اول، تهران: قطره.
• همایی، جلال‌الدین (1389)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ اول، تهران: اهورا.