ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 4، تیر 1399 ، شماره پی در پی 50

تأملی در دوبیتی‌سرایی بطرزِ باباطاهر

صفحه (229 - 247)
عبدالرسول فروتن (نویسنده مسئول)، عبدالرضا سیف
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1398

چکیده

مشهور ترین دوبیتیهای ادب فارسی به باباطاهر عریان منسوب است. در این ترانه ها که در نهایت سادگی و به لهجه لری سروده شده اند، عرفانِ ناب و سوز و گدازهای عاشقانه سراینده دیده میشود. چند قرن پس از باباطاهر، شاعرانی چون پورفریدون، صوفی مازندرانی و... نیز دوبیتیهایی فولکلوریک، عاشقانه و غم انگیز سروده اند که برخی بدلیل شباهت داشتن به اشعار باباطاهر، به دیوان وی راه یافته اند. شاعران این دوبیتیها تلاشی برای تقلید و نظیره گویی اشعار باباطاهر نداشته اند؛ امّا در دوره بازگشت ادبی که شاعران بطرز قدما و بویژه شاعران بزرگ سبکهای خراسانی و عراقی شعر میسرودند، معدودی از شاعران مانند ایزدی کازرونی و غافل فیروزآبادی به سبک باباطاهر نظر داشتند و دوبیتیهایی به لهجه لری سرودند؛ درحالیکه هر دو از دیار فارس بودند و به لری تکلم نمیکردند؛ حتّی نسبِ ایزدی با چند واسطه به اعراب نجد میرسید. در دیوان این دو شاعر و یا در تذکره ها به وضوح ذکر شده است که این دوبیتیها «بطرز باباطاهر» سروده شده اند. عوامل مختلفی باعث شباهت و تفاوت این دوبیتیها نسبت به دوبیتیهای باباطاهر شده که در این مقاله به بررسی آنها و میزان موفقیتشان در پیروی از سبک باباطاهر میپردازیم. در دوره قاجار، دوبیتی سرای مشهوری بنام فایز دشتی نیز میزیست که گرچه در برخی موارد از ترانه های باباطاهر تأثیر گرفته است، امّا نمیتوان اشعارش را به سبک دوبیتیهای باباطاهر بشمار آورد.

کلمات کلیدی
باباطاهر همدانی , دوبیتی , سبک , تقلید , ایزدی کازرونی , غافل فیروزآبادی

• آثارالرضا، صدرالسادات سلامی کازرونی، پژوهش زهرا خوش‌بویی و موسی مطهری‌زاده، تهران: کازرونیه، 1381.
• شعار پورفریدون در نسخه‌های چاپی اشعار باباطاهر، جمشید صداقت‌کیش، پژوهش علوم انسانی، شماره 1 و 2، 1379، ص239-261.
• ایزدی کازرونی و ترانه‌های محلی، صادق همایونی، کتاب ماه هنر، شماره 67 و 68، 1383، ص62-68.
• ایزدی کازرونی، محمدمهدی مظلوم‌زاده، کازرونیه، دفتر اول، بکوشش عمادالدین شیخ‌الحکمایی، تهران: کازرونیه، 1381.
• بررسی ساخت کلان دوبیتیهای باباطاهر همدانی (عریان)، ناصر رشیدی و ایوب انصاری، بوستان ادب، سال سوم، شماره دوم، 1390، ص123-144.
• پورفریدون، سعید نفیسی، باباطاهرنامه، تهران: توس، 1375، ص71-75.
• تاریخ ادبیات ایران در دوره بازگشت ادبی، دکتر احمد خاتمی، تهران: پایا، 1373.
• تاریخ ادبیات در ایران، دکتر ذبیح‌الله صفا، چاپ هشتم، تهران: فردوس، 1378.
• تذکره شعاعیه، محمدحسین شعاع‌الملک شیرازی، بکوشش دکتر محمود طاووسی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی، 1380.
• تذکره شعاعیه، محمدحسین شعاع‌الملک شیرازی، نسخه خطی محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 305 حکمت.
• تذکره شکرستان پارس، محمدحسین شعاع‌الملک شیرازی، بکوشش عبدالرسول فروتن، قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1392.
• تذکره مرآت‌الفصاحه، شیخ مفید «داور»، بکوشش دکتر محمود طاووسی، شیراز: نوید شیراز، 1371.
• ترانه‌های فایز، محمدعلی فایز دشتی، بکوشش عبدالمجید زنگویی، چاپ سوم، تهران: ققنوس، 1367.
• تکمله و تعلیق بر گفتار مینورسکی، پرویز اذکایی، باباطاهرنامه، تهران: توس، 1375، ص125-144.
• حدیقهالشعراء، سید احمد دیوان‌بیگی، جلد اول، بکوشش دکتر عبدالحسین نوایی، تهران: زرّین، 1364.
• دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران: اسلامیه و خیام، 1337-1340.
• دیوان ایزدی کازرونی، بمبئی: مطبع دت‌پرسا پریس، 1308ق.
• دیوان باباطاهر همدانی، بکوشش حسن وحید دستگردی، چاپ چهارم، تهران: ابن‌سینا، 1347.
• دیوان صوفی مازندرانی، بکوشش طاهری شهاب، تهران: ابن‌سینا، 1347.
• الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، آقابزرگ تهرانی، چاپ دوم، بیروت: دارالأضواء، 1403ق.
• زیستنامه باباطاهر، ولادیمیر مینورسکی، ترجمه پرویز اذکایی، باباطاهرنامه، تهران: توس، 1375، ص115-123.
• سبک‌شناسی شعر، دکتر سیروس شمیسا، چاپ نهم، تهران: فردوس، 1382
• شخصیت باباطاهر، معصومه معدن‌کن، نامه فرهنگستان، دوره ششم، شماره دوم، 1382، ص125-127.
• شرح احوال و آثار و دوبیتیهای باباطاهر عریان، جواد مقصود، چاپ سوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1376.
• عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، تقی‌الدین اوحدی بلیانی، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد، تهران: میراث مکتوب و کتابخانه مجلس، 1389.
• کیمیای سعادت، محمد غزّالی، بکوشش حسین خدیو جم، چاپ یازدهم، تهران: علمی و فرهنگی، 1383.
• مجموعهالظرایف، محمدعلی سدیدالسلطنه، نسخه خطی 9444 کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.