ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

بهشت چهارم از تاریخ هشت‌بهشت ادریس بدلیسی از دیدگاه سبک‌شناسی ادبی

صفحه (21 - 40)
زینت‌السادات حسینی ، سیده رقیه علوی (نویسنده مسئول)، مهری پاکزاد
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: اوّلین تاریخی که به زبان فارسی در قلمرو عثمانی نوشته شد، هشت‌بهشت نام دارد که ادریس بدلیسی آن را به سرگذشت هشت تن از پادشاهان آل عثمان اختصاص داد. نوشتار، حاضر بهشت چهارم از این اثر را بررسی کرده تا مشخص شود بدلیسی در نوشتن تاریخ هشت بهشت پیرو چه سبکی بوده است و تا چه اندازه به سبک دوره پایبند بوده یا نوآوری داشته است؟

روش مطالعه: نوشتار حاضر به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، بهشت چهارم از هشت‌بهشت را ضمن معرّفی کامل، از منظر سبک‌شناسی در سه لایۀ زبانی، ادبی و فکری بررسی کرده است. مطالب و اطلاعات از هر حیث بکر و تازه است؛ چرا که بهشت چهارم تاکنون به شیوۀ دستنویس باقی مانده و تصحیحی بر آن صورت نگرفته است.

یافته های تحقیق: بهشت چهارم به دوران سلطنت سلطان یلدرم بایزید اختصاص دارد. بدلیسی از منابع و اسناد خود نامی نبرده و او هر بهشت را یک کتیبه نامیده است. کتیبۀ چهارم دربردارندۀ شانزده داستان است؛ در واقع دوران زندگی و اقدامات یلدرم بایزید در شانزده بخش روایت شده و بدلیسی هر یک از این بخشها را داستان نامیده است. نثر هشت‌بهشت و به تبع آن بهشت چهارم نثری دشوار، فنی و مصنوع است. اطنابهای ممل و نثر متصل، فهم متن را دشوار ساخته است. آرایه های غالب این اثر: سجع، تلمیح، تضمین شعر در نثر، تشبیه و استعاره است. بدلیسی اقدامات شاه را معمولاً تمجید کرده و یا وقوع آنها را به تأثیر قضا یا تأثیر وزیر بر روی شاه دانسته و گاهی نیز سکوت کرده است.

نتیجۀ پژوهش: بهشت چهارم به عنوان یک منبع تاریخی، گزارشی از دورۀ حکومت یلدرم بایزید را بازگو میکند. نثر مصنوع و مسجّع ادریس در مقایسه با سه بهشت پیشین همچنان استوار و یکدست و آراسته به آیه، حدیث، شعر فارسی، عربی و لغات مهجور عربی است.

کلمات کلیدی
بدلیسی , هشت‌بهشت , بهشت چهارم , سبک.

• قرآن مجید
• بدلیسی، ادریس. نسخه اساس. آرشیو کتابخانه سلیمانیّه ترکیه به شماره2197. بخش کتاب‌های اسعد افندی.
• بدلیسی، ادریس. نسخه مسوّده، نسخه موجود در کتابخانه نور عثمانیّه به شماره 3209 و شماره ثبت جدید 2742.3.
• بدلیسی، ادریس. نسخه معیار. موجود در کتابخانه لندن به شماره 1655 که با حروف بزرگ روی آن نسخه خزینه نوشته شده است.
• بدلیسی، میرشرف‌الدّین‌خان. (2006م.). شرفنامه، ترجمه استاد هه ژار به کُردی. چاپ سوم. اربیل: آراس، ص 556.
• بهار، ملک‌الشعرا. (1380). سبک‌شناسی. به کوشش دکتر سیدابوطالب میرعابدینی. تهران: توس، صص 510 ـ 431.
• بهار، ملک‌الشعرا. (1373). سبک‌شناسی. سه جلدی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر، ص 103.
• بینش، تقی. (1386). مقاله روش تصحیح متون فارسی. مجموعه مقالات روش تصحیح. به کوشش محمّد نظری. تهران: کتابخانه ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ص 114.
• پاکزاد، مهری. (1389). ادریس بدلیسی. هشت بهشت و دیگر آثار او. پژوهشنامه ادب حماسی. شماره 10، صص 94 ـ 68.
• پاکزاد، مهری. (1390). در شناخت هشت‌بهشت ادریس بدلیسی. ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد. ش 29، صص 189-156.
• پاکزاد، مهری. (1392). عناصر فرهنگ ایرانی در هشت‌بهشت ادریس بدلیسی. بهارستان سخن. ش 21، صص 176 ـ 149.
• پاکزاد، مهری. (1398). بدلیسی و تاریخ او به مناسبت تصحیح و انتشار تاریخ هشت بهشت. رشد آموزش تاریخ. ش 71، صص 66 ـ 62.
• حسینی، فتحی بن عبدالقادر. (2009). موسوعۀ انساب آل البیت النّبوی. اردن: الدّار العربیۀ للمسموعات، ص 484.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1386). لغتنامه. تهران: مؤسسۀ لغتنامه، صص 610ـ 585.
• ذیلایی، نگار. (1383). تکفور. دانشنامه جهان اسلام. ج8. تهران: بنیاد دائرۀ‌المعارف اسلامی، ص 189.
• رستگار فسایی، منصور. (1380). انواع نثر فارسی. تهران: سمت، صص 510 ـ 501.
• رضوی، سیدابوالفضل و ملکی منفرد، حسین. (1397). «واکاوی تاریخ‌نگاری بدلیسی با تأکید بر دفتر چهارم». فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام. دورۀ 19. شماره 2. شمارۀ پیاپی 74، صص 136-101.
• سیدحسین زاده، هدی. (1395). میراث مشترک فرهنگی آق‌ قویونلوها و عثمانی؛ ادریس بدلیسی. مطالعات آسیای صغیر. ش 1، 182ـ163.
• شمیسا، سیروس. (1377). سبک‌شناسی نثر. چاپ دوم. تهران: میترا، ص 168.
• صفا، ذبیح‌الله. (1368). مختصری در تاریخ تحوّل نظم و نثر فارسی. تهران: ققنوس، ص 89.
• علی محمدی، نعمت‌الله. (1389). بررسی محتوایی هشت بهشت بدلیسی در مقایسه با سه منبع اصلی جهانگشای جوینی. تاریخ وصّاف و ظفرنامۀ علی یزدی. نامۀ تاریخ پژوهان. شماره 22، صص 136 ـ 171.
• قزوینی حائری، یاسر. (1389). گفتمان مشروعیت در هشت بهشت ادریس بدلیسی. مطالعات تاریخ اسلام. شماره 5، صص 128-107.
• مایل‌هروی، نجیب. (1369). نقد و تصحیح متون مراحل نسخه شناسی و شیوه ‌های تصحیح نسخه های خطّی فارسی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی. ص 167.