ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 12، اسفند 1401 ، شماره پی در پی 82

بررسی کهن‌الگوی نقاب در آثار سعدی

صفحه (209 - 231)
سیدمحمد حسین هاشمی‌نژاد ، سعید خیرخواه (نویسنده مسئول)، بهروز اتونی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: ادبیات یکی از اصیلترین جلوه گاه ها و عرصۀ بروز و ظهور لایه های ناخودآگاه و عمیق روان انسان است. «نقاب» در کاربردی مفهومی از اصطلاحات روانشناسی یونگ است که از منظر یونگ در واقع آن چیزی است که شخص نمیباشد؛ نمایشی است از شخصیتی که همانند و مساوی با خود واقعی فرد نیست. آثار سعدی بعنوان بخشی از شاهکارهای ادبیات، ریشه در باورها و اندیشه های کهن دارد و از آبشخورهای ناخودآگاه جمعی بهره گرفته است. هدف این جستار آن است که نشان دهد آثار سعدی از زاویه و دیدگاه نقد کهن الگویی، بستری گسترده از مفاهیم آرکی‌تایپی و کهن‌الگوها را دربر میگیرد. در این پژوهش از میان کهن‌الگوهای مختلف، کهن‌الگوی نقاب را در آثار سعدی بررسی خواهیم نمود.

روش مطالعه: روش پژوهش در این مقاله، توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ نقد روانکاوانه براساس اندیشه های کهن‌الگویی کارل گوستاو یونگ انجام خواهد گرفت.

یافته ها: آثار سعدی با بهره گیری از اسطوره ها، نمادها و کهن‌الگوها، قابلیت فراوانی در انعکاس لایه های عمیق ناخودآگاه روان بشر دارد. سعدی بسیار پیشتر از روانشناسانی چون یونگ با آگاهی از روان و ضمیر ناخودآگاه انسان، کهن‌الگوهایی چون نقاب را در اشعار و نوشته های خویش مورد توجه قرار داده است.

نتیجه گیری: براساس نتایج حاصل از این جستار میتوان در آموزه های سعدی در راستای روانشناسی تحلیلی یونگ و ناخودآگاه جمعی، کهن‌الگوی نقاب را در دو بُعد مثبت و منفی در گلستان و بوستان مشاهده نمود. مبانی آموزشهای سعدی راه رسیدن به کمال را در زهد واقعی، پارسایی، دوری از ریا، کبر، فخرفروشی و رعایت موازین اخلاقی میداند. نوع آموزشهای سعدی را میتوان بر پایۀ کهن‌الگوی نقاب در جنبۀ مثبت بویژه آرمانگرایی و مصلحت‌اندیشی دانست و بُعد منفی نقاب را در دوری از کبر، غرور، ریاکاری و... بیان نمود.

کلمات کلیدی
سعدی , یونگ , کهن‌الگو , نقاب , نقد روانکاوانه

• اسنودن. رود (1388). خودآموز یونگ. ترجمۀ نورالدین رحمانیان. تهران: آشیان، صص 53 ـ 54.
• بیلسکر. ریچارد (1388). اندیشۀ یونگ. ترجمۀ حسین پاینده. چاپ سوم. تهران: آشیان، ص 54.
• پالمر. مایکل (1385). فروید، یونگ و دین. ترجمۀ غلامرضا محمودی و محمد دهگانپور. تهران: رشد، ص 149.
• پرهام. مهدی و قائمی. فرزاد (1389). «کهن‌الگوی شهر پردیسی و انواع و نمودهای آن در فرهنگ ایرانی و ادبیات کهن فارسی» مطالعات نقد ادبی (پژوهش ادبی). شمارۀ 17. صص 151 ـ 170.
• داد. سیما (1383). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ سوم. تهران: مروارید، ص 488.
• رابرتسون. رابین (1395). یونگ‌شناسی کاربردی. ترجمۀ ساره سرگلزایی. تهران: بنیاد فرهنگ زندگی، صص 40 و 45.
• سعدی. مصلح‌الدین (1387). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
• سعدی. مصلح‌الدین (1389). گلستان. تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی. چاپ سوم. تهران: خوارزمی.
• سعدی. مصلح‌الدین (1392). کلیات سعدی. تصحیح محمدعلی فروغی. چاپ سوم. تهران: هرمس.
• شاملو. سعید (1382). مکتبها و نظریه ها در روانشناسی شخصیت. تهران: فردوس، ص 52.
• شایگان. داریوش (1381). بتهای ذهنی و خاطرۀ ازلی. تهران: امیرکبیر، ص 208.
• شایگان‌فر. حمیدرضا (1380). نقد ادبی؛ معرفی مکاتب نقد. تهران: دستان، ص 138.
• شمیسا. سیروس (1376). داستان یک روح. تهران: فردوس، ص 253.
• شولتز. دوان و سیدنی، آلن (1390). نظریه های شخصیت. ترجمۀ یحیی سیدمحمدی. تهران: ویرایش، ص 122 ـ 123.
• فوردهام. فرِیدا (1388). مقدمه ای بر روانشناسی یونگ. تهران: جامی، ص 80.
• قربانی‌پور آرانی. حسین (1389). «منظومۀ عرفانی سعدی در بوستان» مطالعات عرفانی. شمارۀ 11. صص 161 ـ 200.
• کمالی نهاد. علی‌اکبر و بشیری. زهرا (1393). «نقاب و تأثیر آن در ساخت فضای شعر محمدرضا شفیعی کدکنی» زیبایی‌شناسی ادبی. (20)5، صص 239 ـ 268.
• محمدی. علی و اسمعلی‌پور. مریم (1391). «بررسی تطبیقی کهن‌الگوی نقاب در آراء یونگ و ردّپای آن در غزلیات شمس» فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی (26) 8، صص 132-164.
• نجفی. علی (1390). «درآمدی بر نقاب و کارکرد آن در شعر معاصر عربی» (1) 3، صص 115 ـ 134.
• هال. کاولین اس (1393). نظریه های تحلیل روان (2)؛ مقدمات روانشناسی یونگ. ترجمۀ شهریار شهیدی. قم. آیندۀ درخشان، ص 48.
• یونگ. کارل گوستاو (1376). روانشناسی ضمیر ناخودآگاه. ترجمۀ محمدعلی امیری. تهران: علمی و فرهنگی.
• یونگ. کارل گوستاو (1388). تحلیل رؤیا: گفتارهایی در تعبیر و تفسیر رؤیا. ترجمۀ رضا رضایی. تهران: افکار، ص 13 . 19.
• یونگ. کارل گوستاو (1391). خود ناشناخته (فرد در جامعۀ امروزی). ترجمۀ محمود بهفروزی. چاپ سوم. تهران: دیبا، صص 17 ـ 18.
• یونگ. کارل گوستاو (1392). انسان و سمبولهایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. چاپ نهم. تهران: نماد، ص 29، 100.
• یونگ. کارل گوستاو (1393). روانشناسی و شرق. ترجمۀ لطیف صدقیانی. چاپ سوم. تهران: دیبا.
• یونگ. کارل گوستاو (1396). روانشناسی و دین. ترجمۀ فؤاد روحانی. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی، صص 12 ـ 15.
• Bodkin. M. (1974). Archetypal patterns in poetry. London oxford university press.