ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

بررسی و تحلیل انواع ادبی در اشعار نظامی گنجوی

صفحه (181 - 201)
پروانه صفا ، عنایت‌الله شریف‌پور (نویسنده مسئول)، مریم جعفری
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1400

چکیده

زمینه و هدف: انواع ادبی یکی از نظریه های علوم ادبی و مشتمل بر موضوعاتی است که با ویژگیهای فنی خاص بصورت نظم و نثر مطرح میشود. موضوع اصلی انواع ادبی به شیوۀ جدید، طبقه بندی آثار ادبی از نظر مادّه و صورت است. بر این اساس متون ادبی در چهار دستۀ ادبیات حماسی، نمایشی، غنایی و تعلیمی جای گرفته اند. طبقه بندی متون ادبی به این شیوه به پیروی از نظریّۀ داروینیسم ابتدا از تفکر یونانی سرچشمه گرفت و توسط کسانی مانند افلاطون و ارسطو مطرح گردید. تقسیم بندی آثار ادبی در ادبیات کلاسیک ایران نیز بی‌سابقه نبوده است؛ اما آنچه در گذشته مورد توجه قرار میگرفت، طبقه بندی متون ادبی بر اساس شکل ظاهر بود. ازآنجاکه با دسته بندی گونه های ادبی که در آثار شاعران پراکنده اند، میتوان دریچه ای بسوی کشف ویژگیهای درونی یک اثر گشود، هدف این مقاله «بررسی و تحلیل گونه های ادبی در آثار نظامی» است. تعیین ژانرهای ادبی و زیرمجموعۀ هر یک و همچنین تأثیرگذاری اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در کاربرد آنها هدف اصلی پژوهش حاضر است.

روش مطالعه: جهت آشنایی با مبانی انواع ادبی و همچنین شرح احوال و آثار نظامی از منابع کتابخانه ای استفاده شد. سپس با مطالعۀ آثار شاعر، شواهد گونه های ادبی استخراج شد و پس از معرفی هریک از ژانرها با استفاده از روش تحلیل متن، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.

یافته ها: علاوه بر انواع ادبی اصلی، زیرمجموعه های آن نیز در آثار این شاعر با وسعت و تنوع بسیاری بکار رفته است که مهمترین آنها عبارتند از: اعتذاریات، تقـاضـا و درخـواست، ساقینامـه، شکواییه، شهرآشوب، طردّیات، مـدح، مرثیّه، معـراج نـامه، و مفاخره.

نتیجه گیری: اگر انواع ادبی غنایی-تعلیمی، حماسی-تعلیمی-، و تعلیمی-تعلیمی را از زیرمجموعه های ادبیات تعلیمی بدانیم، پنج گنج نظامی را میتوان از نمونه های موفق نوع ادبی تعلیمی- غنایی، و تعلیمی-حماسی دانست. وجود زیرمجموعه های متعدد انواع ادبی در آثار نظامی نشانۀ وسعت دید و اندیشۀ او و همچنین قدرت شاعری اوست.

کلمات کلیدی
نظامی , انواع ادبی , شعر , اوضاع اجتماعی و سیاسی

• اقبالنامه، نظامی، الیاس بن یوسف. (1392). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
• انواع ادبی در شعر فارسی، پورنامداریان، تقی (1386) دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم، (3) 1، صص 7-22.
• انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، رزمجو، حسین. (1390). مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
• انواع ادبی و شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) رشد آموزش ادب فارسی، (32) 8، صص 96-119.
• انواع ادبی، شمیسا، سیروس. (1394). تهران: میترا.
• انواع شعر فارسی، رستگار فسایی، منصور. (1380). شیراز: نوید شیراز.
• بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران، یلمه ها، احمدرضا (1395) پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، (29) 8، صص 61-90.
• پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، زرین کوب، عبدالحسین. (1377). تهران: سخن.
• تاریخ ادبی ایران، براون، ادوارد. (1358). ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله. (1380). جلد2. تهران: فردوس.
• تذکرۀ پیمانه، گلچین معانی، احمد. (1359). مشهد: دانشگاه مشهد.
• حماسه سرایی در ایران، صفا، ذبیح الله. (1383). تهران: فردوس.
• خسرو وشیرین، نظامی، الیاس بن یوسف. (1392). تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
• دیوان قصاید و غزلیات، نظامی، الیاس بن یوسف. (1362). تصحیح سعید نفیسی. تهران: فروغی.
• سبک شناسی شعر، شمیسا، سیروس. (1388). تهران: میترا.
• سیر تحول فکری نظامی در ساقینامه، حیدری نوری، رضا و خاتمی، احمد. (1391). پژوهشنامۀ ادب حماسی، (13) 8، صص 206-239.
• شرفنامه، نظامی، الیاس بن یوسف. (1381). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره
• شعر و ادب فارسی، مؤتمن، زین العابدین. (1322). تهران: تابش.
• فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما. (1390) تهران: مروارید.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدین. (1370). تهران: هما.
• لیلی و مجنون، نظامی، الیاس بن یوسف. (1394). تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
• مدح، داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی، وزین پور، نادر. (1374). تهران: معین.
• هفت پیکر، نظامی، الیاس بن یوسف. (1391). تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.