ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 4، تیر 1401 ، شماره پی در پی 74

بررسی مضمونی و سبکی سوگواره های منثور در متون برجستۀ نثر فارسی (از آغاز تا قرن هشتم هـ‌ .ق.)

صفحه (123 - 143)
ابراهیم سروستانی تک ، پروین گلی زاده (نویسنده مسئول)، منوچهر تشکری ، نصرالله امامی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: نویسندگان فارسی زبان در آثار خود، عباراتی عاطفی را مطرح کرده و سخنان مرثیه واری دربارۀ افراد درگذشته، اشیا، حیوانات و روزگارِ ازدست رفته آورده اند که در این پژوهش به آنها اصطلاح «سوگواره های منثور» اطلاق شده است. این نوشته های عاطفی و حسرت بار، مرثیه هایی هستند که از نظر ساختاری گاه بصورت پیوسته و یکپارچه و گاه بصورت پراکنده و گسسته در میان عبارات متون نثر بکار رفته اند و تاکنون در یک پژوهش مستقل به آنها پرداخته نشده است. در این پژوهش تلاش شده با ارائۀ تعاریفی مشخّص از انواع سوگواره ها در اهمّ متون نثر پارسی و بیان ویژگیهای مضمونی و سبکی آنها، به بررسی، توصیف و تحلیل انواع مراثی منثور از نظر آماری، کارکرد و زیرگونه های فرعی آنها نیز پرداخته شود.

روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله براساس گردآوری اطّلاعات، تحلیل محتوا و با ابزار اِسنادی (کتابخانه ای) است.

یافته ها: سوگواره ها از جنبه های گوناگونی چون سبک، فرم، ساختار هنری و زیبایی شناسی قابل بررسی هستند. از نظر سبک شناسی، ازآنجاکه مراثی جلوه گاه عواطف و احساسات هستند، جز در نثر فنّی و شیوۀ منشیانه، حتّی شاعران و نویسندگانی که به زبان دشوار و سبک خاص معروف هستند، در سوگواره های خود به آسانی زبان و تعبیرات گرایش دارند and lt;-a and gt;و در اغلب این سوگواره ها، پرداختن به بثّ و شکوی، شیوۀ مرسومی بوده که با ترجمۀ کلیله و دمنه در نثر منشیانه شروع شده، سپس در التوسّل الی الترسّل بر حجم آنها افزوده شده و سرانجام در نفثه المصدور زیدری نسوی به کمال خود رسیده است.

کلمات کلیدی
نثر فارسی , سوگوارۀ منثور , عناصر ساختاری , جنبه های مضمونی

• آثارالباقیه، بیرونی، ابوریحان محمّدبن احمد (1363) ترجمۀ اکبر داناسرشت، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• آیین مغان، رضی، هاشم (1382)، تهران: سخن.
• اصل و نسب و دینهای ایرانیان باستان، رضایی، عبدالعظیم (1372) چاپ دوم، تهران: موج.
• انسان و مرگ، معتمدی، غلامحسین (1387) ویراست دوم، تهران: نشر مرکز.
• انواع ادبی. شمیسا، سیروس (1381) چاپ نهم، تهران: فردوس.
• انواع شعر فارسی، رستگار فسایی، منصور (1380) چاپ دوم، شیراز: نوید.
• تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، زرقانی، مهدی (1388) تهران: سخن.
• تاریخ بخارا، نَرشَخی، ابوبکرمحمّد (1317) تصحیح مدرّس رضوی، تهران: کتابفروشی سنایی.
• تاریخ بیهق، بیهقی، علی بن زید (1318) تصحیح احمد بهمنیار، چاپ افست مروی، تهران: کتاب فروشی فروغی.
• تاریخ بیهقی، بیهقی، ابوالفضل محمّدبن حسین (1383) به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ نهم، تهران: مهتاب.
• تاریخ جهانگشای، جوینی، عطاملک، (1391) به تصحیح محمّد قزوینی، چاپ دوم، تهران: نگاه.
• تاریخ وصّاف ، وصّاف الحضره، عبدالله، (1388) جلد چهارم، تصحیح علی رضا حاجیان نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• تذکره الاولیا [2جلد]. عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّدبن ابراهیم، (1399) به مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هفتم، تهران: سخن.
• ترجمۀ تاریخ یمینی، جرفادقانی، ناصح بن ظفر (2537) به اهتمام جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• التوسّل الی الترسّل، بهاءالدّین بغدادی، محمّد (1385) تصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
• چشمۀ روشن، یوسفی، غلامحسین (1369) چاپ دوم، تهران: علمی.
• چهارمقاله، نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر (1382) تصحیح محمّد معین، چاپ پنجم، تهران: جامی.
• داراب نامه ، طرسوسی، ابوطاهر محمّد (1346) به کوشش ذبیح الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• راحه الصّدور و آیه السّرور، راوندی، محمّدبن علی (1364) تصحیح محمّد اقبال، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• ساختار مراثی فارسی، امرایی، آرش (1392) سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شمارۀ20، صص 38-21.
• سندبادنامه، ظهیری سمرقندی، محمّدبن علی (1381)، تصحیح محمّدباقر کمال الدّینی، تهران: میراث مکتوب.
• شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، زرّین کوب، عبدالحسین (1379) تهران: علمی.
• شعر و ادب فارسی، مؤتمن، زین العابدین (1332) تهران: زرّین.
• شعرالعجم، شبلی نعمانی (1339) ترجمۀ فخر داعی گیلانی، تهران: چاپ شرق.
• فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما (1382) تهران: مروارید.
• قابوسنامه، عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1383) تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ سیزدهم، تهران، علمی و فرهنگی.
• کلیله و دمنه، منشی، ابوالمعالی نصرالله (1381) تصحیح مجتبی مینوی، چاپ بیست و سوم، تهران: امیرکبیر.
• کهن ترین مرثیه سرایی در شعر فارسی، محمّدی، هاشم (1387) مجلّۀ کیهان فرهنگی، شمارۀ 266، صص 63-61.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر (1377) چاپ دوم، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران و انتشارات روزنه.
• مرثیه سرایی در ادبیات فارسی، امامی، نصرالله (1369) اهواز: انتشارات دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی.
• مقدّمه ای در باب مرثیه سرایی (4)، امامی، نصرالله (1363) مجلّۀ دانشگاه انقلاب، شمارۀ 44، صص 37-35.
• مکاتیب، سنایی، مجدودبن آدم (1362) به اهتمام و حواشی نذیر احمد، تهران: فرزان.
• منشآت، خاقانی، افضل الدین بدیل، (1362) تصحیح محمّد روشن، چاپ دوم، تهران: کتاب فرزان.
• نامه ها، عین القضات همدانی، ابوالمعالی عبدالله (1377) به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: اساطیر.
• نفثه المصدور، زیدری نسوی، شهاب الدّین محمّد (1389) تصحیح امیرحسین یزدگردی، چاپ سوم، تهران: توس.
• نقد ادبی (نظریه های ادبی و کاربرد آنها در ادبیات فارسی)، تسلیمی، علی (1395) چاپ سوم، تهران: اختران.
• نگرشی به مرثیه سرایی در ایران، افسری کرمانی، عبدالرّضا (1381) جلد 1، تهران: اطّلاعات.