ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 11، بهمن 1402 ، شماره پی در پی 93

بررسی عناصر چهارگانه و نقش نمادین آنها در پیوند با مسائل سیاسی-اجتماعی شعر مشروطه

صفحه (271 - 294)
محمدرضا مهدی‌زاده ، بهرام پروین گنابادی (نویسنده مسئول)، مریم محمدی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: یکی از جریانهای مهم و اساسی شعر معاصر، شعر نمادین یا سمبولیک میباشد. طبق نظر بسیاری از منتقدان و صاحب‌نظران، از دلایل اصلی گرایش و توجه شاعران معاصر به شعر نمادین، تغییر و تحول فضای سیاسی و اجتماعی ایران در دوران معاصر است. افزون بر این نظر میتوان آشنایی شاعران بصورت اندک‌اندک با جریانهای شعری اروپایی و مکتب سمبولیسم نیز اشاره کرد. در دوران مشروطه کاربرد نماد بویژه نمادهای مرتبط با عناصر طبیعی و چهارگانه در خدمت بیان مقاصد و اهداف سیاسی-اجتماعی شاعران قرار گرفته است؛ از این رو هدف پژوهش پیش ‌رو بررسی عناصر چهارگانۀ طبیعت (آب، باد، خاک، آتش) در شعر مشروطه (اشعار میرزادۀ عشقی، نسیم شمال و عارف قزوینی) است تا مشخص شود چگونه شاعران این دوران از این عناصر در جهت تبیین مقاصد سیاسی و اجتماعی بهره برده اند.

روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: توجه به عناصر اربعه همواره در میان فرهنگ و باور ملل گوناگون و از جمله ادیبان و شاعران ایرانی جایگاه و نقش پررنگی داشته است و سبب به وجود آمدن اندیشه ها، تصورات و مفاهیم عمیق و قابل ‌توجهی شده است. این عناصر در شعر فارسی در ادوار گوناگون به اشکال گسترده و هنری نمود پیدا کرده است. در دوران مشروطه، بویژه اشعار میرزادۀ عشقی، عارف قزوینی، و نسیم شمال، نمادپردازی با بهره گیری از عناصر طبیعت در راستای توجه به مسائل سیاسی-اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است.

نتیجه گیری: میرزادۀ عشقی، نسیم شمال و عارف قزوینی با توجه به چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش مفاهیمی چون وطن، ویرانگری و عصیان شاهان و حاکمان ظالم، نابودی میهن، از دست رفتن آزادی و استقلال کشور و استعمار آن توسط بیگانگان را به تصویر کشیده اند.

کلمات کلیدی
ادبیات سیاسی , شعر مشروطه , عناصر چهارگانه , نمادپردازی.

• قرآن کریم. ترجمۀ مهدی الهی قمشه ای.
• ارکانی. بتول و خیرخواه. سعید (1396). «آزادی در شعر مشروطه». فصلنامۀ بهارستان سخن. (28) 14، صص 1 ـ 18.
• ایوانز. ورونیکا (1379). اساطیر مصر و هند. ترجمۀ باجلان فرخی. چاپ دوم. تهران: اساطیر، صص 21 ـ 33.
• آرین‌پور. یحیی (1350). از صبا تا نیما. جلد 2. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، ص 357.
• آژند. یعقوب (1388). تجدد ادبی در دورۀ مشروطه. تهران: مؤسسه انجمن قلم ایران، ص 116.
• بافتی. رضا و رئیسی. نغمه (1388). «تأثیر روان بر اثر هنرمند». فصلنامۀ روانشناسی و هنر. شمارۀ 7، ص 44.
• بهار. مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ چهارم. تهران: آگاه، صص 20 و 448.
• بیرونی. ابوریحان (1386). آثار الباقیه. تهران: امیرکبیر، ص 344.
• پورداوود. ابراهیم (1380). یسنا. تهران: اساطیر، ص 511.
• پورنامداریان. تقی (1375). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 85.
• حائری. سید هادی (1372). آثار منتشرشدۀ عارف قزوینی شاعر ملی ایران. تهران: جاویدان، ص 94.
• حسن‌دوست. محمد (1393). فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
• حمیدیان. سعید (1381). داستان دگردیسی. تهران: نیلوفر، ص 142.
• خوارزمی. حمیدرضا و محمودآبادی. لاله (1397). «چهار آخشیج در اوستا». فصلنامۀ پازند. دورۀ 14. شمارۀ 54 ـ 55. صص 21 ـ 36.
• داد. سیما (1375). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید، صص 172 ـ 173.
• دادور. نغمه (1393). «اسطورۀ دادوری ایزدی بوسیلۀ آتش در شاهنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. شمارۀ 34. صص 42 ـ 65.
• درویش. محمدرضا (1355). گامی در اساطیر. چاپ دوم. اصفهان: بابک، ص 49.
• دلاشو. مارگریت لوفلر (1394). زبان رمزی افسانه ها. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس، ص 12.
• دهخدا. علی‌اکبر (1371). لغتنامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ذاکر حسین. عبدالرحیم (1377). ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت. جلد 4. تهران: علم، ص 97.
• راشد محصل. محمدتقی (1366). گزیده های زادسپرم. تهران: مدرسۀ تحقیقات و مطالعات فرهنگی. ص 12.
• زمرّدی. حمیرا (1382). نقد تطبیقی ادیان و اساطیر. تهران: زوّار، صص 102 ـ 142.
• سپانلو. محمدعلی (1365). چهار شاعر آزادی، تهران: آگاه، ص 20.
• ستاری. جلال (1372). مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. تهران: نشر مرکز، صص 46 ـ 47.
• ستاری. جلال (1378). اسطوره و رمز. تهران: سروش، ص 13.
• سید‌حسینی. رضا (1376). مکتبهای ادبی. تهران: نگاه، ص 528.
• سید‌خشک بیجاری. سمیرا (1399). «تفاوت نگرش به طبیعت در مکتبهای ادبی کلاسیسم، رومانتیسم، ناتورالیسم و سمبولیسم و بازتاب آنها در شعر معاصر فارسی». نشریۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب سابق). (41) 13، صص 201 ـ 217.
• شمیسا. سیروس و حسین‌پور. علی (1380). «جریان سمبولیسم اجتماعی در شعر معاصر ایران». نشریۀ مدرس. (3) 5، صص 27 ـ 42.
• شوالیه. ژان و گربران. آلن (1379). فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق: سودابه فضائلی. 5 جلد. تهران: جیحون، صص 69- 15 ـ 6.
• عارف قزوینی. ابوالقاسم (1381). دیوان. به کوشش مهدی نورمحمدی. تهران: سخن.
• عشقی. میرزاده (1357). کلیات. چاپ چهارم. تهران: سپهر.
• فرنبغ دادگی (1369). بندهشن. ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس، ص 41.
• فروم. اریک (1378). زنان از دست رفته. ترجمۀ ابراهیم امانت. چاپ ششم. تهران: فیروزه، ص 15.
• فولادی. علیرضا و دیگران (1393). «تحلیل تطبیقی آیات و احادیث در شعر مشروطه (ملک‌الشعرا بهار، نسیم شمال و میرزادۀ عشقی)». فصلنامۀ پژوهشهای قرآنی در ادبیات. شمارۀ 2، صص 79 ـ 102.
• فیلیپ. ژینیو (1352). ارداویرافنامه. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: معین، صص 61 ـ 62.
• قوی پنجه. زهرا (1388). «رمزگشایی نماد خاک در هنر سرزمین رازها». مجلۀ هنر. (79) 8، ص 161.
• کاسیرر. ارنست (1360). فلسفه و فرهنگ. ترجمۀ بزرگ نادرزاده. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص 49 ـ 41.
• کریستین سن. آرتور (1368). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. چاپ ششم. تهران: دنیای کتاب، ص 234.
• معین. محمد (1373). فرهنگ فارسی معین. تهران: امیرکبیر.
• مهدیزاده. فاطمه (1391). پایان نامۀ کارشناسی ارشد: بررسی و تحلیل اسطوره های ایرانی. تهران: دانشگاه علّامه طباطبایی، ص 4.
• میرصادقی. جمال و میمنت (1377). واژنامۀ هنر داستان‌نویسی. تهران: کتاب مهناز، ص 274.
• نجم رازی. نجم‌الدین ابوبکر (1371). مرصادالعباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 47.
• نسیم شمال. سید اشرف الدین گیلانی (1386). کلیات نسیم شمال. به کوشش حسین نمینی. تهران: اساطیر.
• نظامی عروضی سمرقندی. احمدبن عمر (1399). چهار مقاله. به کوشش محمد قزوینی. چاپ دوم. تهران: آیدین، ص 12.
• نقی‌پور. محمدمهدی (1389). «وطن در شعر عارف قزوینی». نامۀ پارسی. شمارۀ 53، صص 53 ـ 77.
• یارشاطر. احسان (1344). داستانهای ایران باستان. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، صص 24 ـ 20.