ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 2، اردیبهشت 1401 ، شماره پی در پی 72

بررسی سبک شناسی منظومۀ حماسی-دینی «علی‌نامه» سرودۀ «ربیع»

صفحه (77 - 99)
زهرا بیرامی ، محمد حجت (نویسنده مسئول)، مجید حاجی‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1400

چکیده

زمینه و هدف: حماسه های دینی از نظر موضوع زیرمجموعۀ حماسه های تاریخی محسوب میشوند و قدیمیترین آنها، منظومۀ «علی‌نامه»، سرودۀ «ربیع» است. در این مقاله به بررسی ویژگیهای سبکی این اثر در سه حیطۀ زبانی، ادبی و فکری پرداخته میشود.

روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: منظومۀ حماسی-دینی علی‌نامه توسط شاعری با نام یا تخلص «ربیع» سروده شده است. این منظومه در بحر متقارب و در 11220 بیت و در موضوع مناقب و مغازی علی بن ابی‌طالب در جنگ با ناکثین و قاسطین است. گویندۀ آن که به تصریح متن کتاب، متولد 420 هجری است، این منظومه را در سن 62 سالگی و در 482 هجری به احتمال قریب به یقین در خراسان و شاید در ناحیۀ بیهق و یا جرجان قدیم منظوم کرده است و آن را به یکی از اشراف سادات عصر، یعنی «علی بن طاهر عریضی» از سادات ناحیه تقدیم کرده است. این منظومه، در سال 1379، به همت شفیعی کدکنی به جامعۀ ادبی کشور معرفی شده است.

نتیجه گیری: مختصات سبکی این اثر بلحاظ زبانی، همان مختصات فارسی کهن یا سبک خراسانی است. از نظر لغوی، این منظومه گنجینه ای است از واژگانی که امروز مهجور مانده اند. همچنین بعلت موضوع خاص منظومه، لغات عربی با بسامد قابل توجهی وجود دارد. در سطح ادبی بارزترین صورتهای خیالی و صنایع ادبی، اغراق و تشبیه هستند. در ساختن تصاویر تشبیهی و استعاری از عناصر محسوس و مادی همچون عوامل طبیعی و حیوانی استفاده شده است. در بخش محتوایی، غالب مضامین این منظومه، بر درونمایه های مذهبی خصوصاً تبلیغ مذهب تشیع استوار است. سرایندۀ این منظومه، با اینکه به توصیف میدانهای نبرد دلاوران عربی پرداخته، بعلت توجه و تعلق خاطری که به شاهنامه داشته، غالباً از شاهنامه به اشکال گوناگون تقلید میکند و حتی لغات و تعبیراتی را که نشان‌دهندۀ اشاره به ایران باستان و زمینۀ فرهنگی شاهنامه است، در اثر خویش وارد ساخته است.

کلمات کلیدی
علی‌نامه , ربیع , حماسۀ دینی , سبک‌شناسی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری

• انواع ادبی، شمیسا، سیروس (1376) چاپ پنجم، تهران: فردوس.
• به بهانۀ کشف و نشر علی‌نامه، کیوانی، مجدالدین (1389) ضمیمۀ آینۀ میراث، دورۀ جدید، سال هشتم، ضمیمۀ 20؛ صص 177-188.
• به گزین‌نامه، موسوی گرمارودی، سیدعلی (1390) تهران: میراث مکتوب.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1375) جلد دوم، چاپ چهاردهم، تهران: فردوسی.
• تأملی بر مذهب سرایندۀ علی‌نامه، هدایت‌پناه، محمدرضا و هدایت‌پناه، حسین (1395) تنها بازماندۀ میراث حماسی شیعۀ قرن پنجم؛ فصلنامۀ علمی-پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، (25) 7، صص 45-68.
• تصویرآفرینی در شاهنامۀ فردوسی، رستگار فسایی، منصور (1353) شیراز: دانشگاه شیراز.
• جستجویی در تاریخ مناقب‌خوانی و اشاره‌هایی به منظومۀ علی‌نامه، افشاری، مهران (1389) ضمیمۀ آینۀ میراث، دورۀ جدید، سال هشتم، ضمیمۀ 20، صص 25-29.
• حماسه‌ای شیعی از قرن پنجم، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389) ضمیمۀ آینۀ میراث، سال هشتم، ضمیمۀ شمارۀ 20: صص93- 176.
• حماسه‌سرایی در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1363) چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
• درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، حمیدیان، سعید (1383) چاپ دوم، تهران: ناهید.
• دربارۀ علی نامه، ایرانی، اکبر (1389) ضمیمۀ آینۀ میراث، دورۀ جدید، سال هشتم، ضمیمۀ 20، صص 58-63.
• زبان شعر، ناتل خانلری، پرویز (1347) مجلۀ سخن، دورۀ هجدهم، صص 257-260.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) چاپ پنجم، تهران: آگاه.
• طغیانی، اسحاق و آقاحسینی، حسین و نیک‌روز، یوسف (1385) توصیف و توصیف‌گری در منظومۀ حماسی علی‌نامه، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 20، پیاپی 17، صص 99-127.
• علی‌نامه، حماسۀ شیعی از قرن پنجم، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1379) مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، (3 و 4) 33، صص 425- 494.
• علی‌نامه، ربیع (1388) چاپ عکسی، با مقدمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی و محمود امیدسالار، تهران: میراث مکتوب.
• علی‌نامه، ربیع (1389) به تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب.
• فهرست نسخه‌های خطی فارسی، منزوی، احمد (1351) جلد 4، تهران: موسسۀ فرهنگی منطقه‌ای وابسته به سازمان همکاریهای منطقه‌ای (RCP).
• قلمرو ادبیات حماسی ایران، رزمجو، حسین (1381) جلد 1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• کلیات سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس (1388) چاپ سوم، تهران: میترا.
• گفتمان شیعی در منظومۀ علی‌نامه، جعفریان، رسول و گلریز، علی (1393) مطالعات تاریخ فرهنگی، شمارۀ 21، صص 71-96.
• مطالعۀ تطبیقی علی‌نامه و شاهنامه، حیدری، حسن و فرمهینی فراهانی، الهام (1391) متن پژوهی ادبی، شمارۀ 51، صص 163- 182.
• وزن و قافیۀ شعر فارسی، وحیدیان کامیار، تقی (1369) چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.