ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 12، اسفند 1402 ، شماره پی در پی 94

بررسی سبک شناسانۀ منظومه های حماسی عصر مغول (مطالعۀ موردی غازان‌نامه و شهنامۀ چنگیزی)

صفحه (69 - 93)
سیّدمحسن جمالی‌زاده ، خورشید قنبری ننیز (نویسنده مسئول)، مجید حاجی‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: منظومه ها و آثاری حماسی، که پس از شاهنامه و اغلب به پیروی، تأسی و تقلید از آن در زمینه های دینی، پهلوانی و تاریخی سروده شده اند، از مآخذ و منابعی هستند که کمتر مورد توجه فردوسی‌پژوهان و شاهنامه شناسان در عرصۀ مطالعات علمی قرار گرفته اند؛ حال آنکه این آثار علاوه بر تأثرات فراوان در زمینۀ سبک زبانی، ادبی و اندیشگی از اثر سترگ فردوسی، منبع بسیار مناسبی جهت نقد و ارزیابی میزان موفقیت سرایندگان در تقلید از شاهنامه فردوسی نیز به حساب می‌آیند. هدف اصلی از مطالعۀ پیش ‌رو بررسی و تحلیل غازان‌نامه و شهنامۀ چنگیزی، بعنوان دو شاهنامۀ منظوم در دوران مغول، است که به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده است.

روش مطالعه: روش مطالعه در این جستار بصورت توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی است. محققان در این پژوهش بمنظور ارائۀ دقیقتر سبک ادبی، به تحلیل آماری هزار بیت از هر یک منظومه ها بصورت سامانمند پرداخته اند.

یافته ها: منظومه های غازان‌نامه و شهنامۀ چنگیزی در بحر متقارب به تقلید از شاهنامه سروده شده است. هر دو شاعر سعی کرده اند با انتخاب وزن، لحن، مضامین و تا حدودی توصیفات حماسی، در قالب درونمایۀ تاریخی، به روایتی حماسی بپردازند.

نتیجه گیری: در دو منظومۀ یادشده ویژگیهای زبانی مانند بکارگیری آواها، واج‌آرایی، همحروفی، ویژگیهای ادبی چون تشبیه و کنایه و توصیفات حماسی تا حدود زیادی نشان‌دهندۀ تقلید سرایندگان از شاهنامه فردوسی بوده است؛ گرچه بدلیل انتخاب موضوع تاریخی (تاریخ ایلخانان و حاکمان مغول) و کاربرد لغات عربی، ترکی و مغولی و بهره گیری از تشبیه در قالب تشبیه مفصل مرسل و بهره گیری اندک از استعاره، تنها میتوان گفت تقلید از فردوسی بیشتر در جنبۀ وزنی و موسیقی کلام نمود بارزی دارد.

کلمات کلیدی
حماسه , سبک شناسی , منظومه های حماسی دوران مغول , غازان‌نامه , شهنامۀ چنگیزی.

• خالقی ‌مطلق. جلال (1381). سخنهای دیرینه. تهران: افکار، ص 329.
• رضوی. سید ابوالفضل و شهزادی. علی (1402). «بازنمایی مفهوم پادشاه اسلام در عهد ایلخانان: پژوهش بر پایۀ غازان‌نامه نوری اژدری». تاریخ و تمدن اسلامی. (42) 19، صص 93 ـ 117.
• شفیعی‌ کدکنی. محمدرضا (1385). موسیقی شعر. چاپ نهم. تهران: آگه، صص 67 ـ 413.
• شفیعی‌ کدکنی. محمدرضا (1393). صور خیال در شعر فارسی. چاپ چهاردهم. تهران: آگه، ص 9.
• شهبازی. اصغر و ملک ثابت. مهدی (1391). «الگوی بررسی زبان حماسی». فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ بیست و چهارم. صص 143 ـ 179.
• صفا. ذبیح‌الله (1369). حماسه سرایی در ایران. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر، ص 358.
• صفا. ذبیح‌الله (1373). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس، ص 147.
• صفوی. کوروش (1380). گفتارهایی در زبانشناسی. تهران: هرمس، ص 5.
• عباسی. جواد و راشکی علی‌آباد. جواد (1389). «عنایت به شاهنامۀ فردوسی و شاهنامه سرایی در عصر فرمانروایی مغول بر ایران (بررسی موردی: دو شاهنامه خطی در تاریخ مغول)». جستارهای ادبی. شمارۀ 169. صص 19 ـ 44.
• فردوسی. حکیم ابوالقاسم (1386). شاهنامه. به تصحیح سعید حمیدیان، بر اساس نسخۀ مسکو. تهران: قطره.
• قنبری ننیز. وحید (1393). تصحیح و مقابلۀ مثنوی تاریخی شهنامه چنگیزی؛ تاریخ منظوم مغول به همراه مقدمه، تعلیقات و فهرستها، رسالۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه باهنر کرمان، صص سه و نه.
• قنبری ننیز. وحید (1398). شهنامۀ چنگیزی از شمس‌الدین کاشانی. تصحیح و تحقیق: وحید قنبری ننیز. تهران: انتشارات محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
• مدبری. محمود (1382). «فواید لغوی غازان‌نامۀ منظوم». نامۀ فرهنگستان. 6- 2. صص 38 ـ 61.
• مدبری. محمود و دیگران (1395). «تحقیق در احوال شمس کاشی و شهنامۀ چنگیزی». کهن‌نامۀ ادب پارسی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. (1) 7، صص 89 ـ 109.
• مرتضوی. منوچهر (1385). مسائل عصر ایلخانان. تهران: انتشارات محمود افشار، صص 555-558.
• منفرد فرهانی. مهدی (1383). «غازان‌نامه؛ شاهنامه ای از عصر مغول». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. شمارۀ 83. .
• نوری اژدری. نورالدین محمد (1381). غازان‌نامه. تصحیح، مقدمه و فهارس: محمود مدبری. تهران: بنیاد موقوفات افشار.