ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

بررسی تطبیقی نگاه مفسرین و عرفا به «آیۀ امانت»، چیستی و چرایی رد و قبول آن از سوی آسمانها و زمین و انسان در کتب تفسیری و عرفانی فارسی (روض الجنان، کشف‌الاسرار، مرصادالعباد، مثنوی معنوی)

صفحه (185 - 206)
میترا بهرامی (نویسنده مسئول)، ناصر کاظم‌خانلو
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: برخی از آیات قرآن کریم بواسطۀ محتوا و پیام خاص و عمیق خود، بازتاب بیشتری نسبت به سایر آیات در آثار نویسندگان، شعرا و مفسرین بر جای داشته ‌اند. آیۀ شریفۀ 72 سورۀ احزاب از جمله آیاتی است که در مراد و معنای آن اختلافات زیادی بین مفسران و قرآن کریم و عارفان وجود دارد. لذا با توجه به تأثیر وسیع این آیه در کتب تفسیری و عرفانی، به بررسی نظرات و مستندات چهار تن از مفسران و عرفا در باب معنای امانت و چگونگی حمل آن بر عالم و علت ابای مخلوقات از پذیرش آن و چگونگی پذیرش انسان پرداخته و در آخر علت وصف انسان به ظلم و جهل مورد بررسی قرار گرفته است.

روش مطالعه: در مقالۀ حاضر از روش توصیفی-تحلیلی و مطالعۀ منابع کتابخانه ای صورت گرفته است. در ابتدا آثار و منابع مرتبط با موضوع بدقت مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته اند، سپس دربارۀ آیۀ موردنظر و دیدگاه چهار تن از مفسران و عارفان مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته ها: از نظر مفسرین و عرفای موردمطالعه، انسان تنها موجودی است که صلاحیت و شأنیت حمل امانت را دارد، و این پذیرش از سـوی انسـان با اختیار و اراده همراه بوده است. کتب تفسیری موردمطالعه امانت را به امور گوناگونی تعبیر میکنند، اما کتب عرفانی موردمطالعه، امانـت را تعبیـر بـه » عشق و معرفت» نموده اند و محبت را حاصل معرفت الهی میدانند.

نتیجه گیری: مفسران موردمطالعه انسان را به سبب برداشتن امانت، ظلوم و جهول میدانند و ملامت مینمایند، اما عارفان موردنظر‌ به علت تمجید خداوند از محبوب خود و ایجاد رابطۀ عاشقانۀ دوسویه،‌ این دو واژه را واژگانی مثبت و عامل مدح انسان میدانند نه ذم او.

کلمات کلیدی
آیۀ امانت , مفسران , ظلوم و جهول , روض الجنان , کشف‌الاسرار , مرصادالعباد , مثنوی معنوی.

• قرآن کریم
• آهی، محمد (1393)، امانت در قرآن و مثنوی، فصلنامۀ پژوهشهای ادبی-قرآنی، سال دوم، شمارۀ چهارم، صص: 27-44.
• امینی لاری (1384)، اسرار امانت، مجلۀ علوم انسانی، سال سوم، شمارۀ چهارم، صص: 119-129.
• انقروی، اسماعیل (1388)، شرح انقروی بر مثنوی، ترجمۀ ستارز زاده، تهران: نگارستان کتاب.
• جعفری، محمدتقی (1366)، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، تهران: انتشارات اصلاحی.
• رازی، ابوالفتوح (1378)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسـیر القـرآن، بـه کوشـش محمـد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، چاپ دوم، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
• راغب اصفهانی، (1384)، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ پنجم. قم: ذوی القربی‌.
• ذوالفقاری، حسن (1368)، امانت الهی در اندیشۀ عرفانی، مجلۀ کیهان اندیشه، شمارۀ 23، صص: 15-21.
• فروزانفر، بدیع الزمان (1380)، شرح مثنوی شریف، چاپ دهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• نجم رازی، عبداالله ابن محمد (1380)، مرصاد العباد، به کوشش محمد امین ریاحی، چاپ نهـم، تهـران: انتشـارات علمی و فرهنگی.
• مولوی، جلال الدین محمـد (1385)، مثنـوی معنـوی، تصـحیح محمدرضـا برزگـر خـالقی، چاپ سوم، تهران: انتشارات زوار.
• میبدی، ابوالفضل رشید الدین (1361)، کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و اهتمـام علـی اصغر حکمت، تهران: انتشارات امیرکبیر‌.
• نیکلسون، رینولد الّین (1374)، ‌شرح مثنوی معنوی، ترجمه حسن لاهوتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.