ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 9، آذر 1403 ، شماره پی در پی 103

بررسی تأثیر زبان و فرهنگ آذربایجان در سبک شناسی نظامی گنجوی

صفحه (73 - 92)
اصغر درگاهی پیر ، علی دهقان (نویسنده مسئول)، رستم امانی آستمال
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: نظامی گنجه ای از شاعران سبک آذربایجانی است که به اقتضای زندگی در گنجه و به تأثیر از محیط، زبان و فرهنگ ترکان منطقه در اشعارش دیده میشود. در این مقاله با هدف بررسی بازتاب زبان و فرهنگ آذربایجان در شعرش، پنج گنج وی از منظر واژه ها، اصطلاحات و محتوا در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بررسی شده است.

روش: شیوه نگارش مقاله توصیفی تحلیلی است و اطلاعات با ابزار فیش با مطالعات کتابخانه ای، جمع آوری شده است. جامعه آماری پنج گنج نظامی میباشد.

یافته ها: نظامی در زبان و اندیشه تحت تأثیر زبان مردم و محیط گنجه قرار گرفته است. واژه ها، ترکیبات و اصطلاحات ترکی در پنج گنج آمده است که در شعر شاعران سبک خراسانی فراوانی ندارد. واژه ترک و ترکیب ترکتازی، واژه های ترکی در نام اشخاص، ابزارها، خوردنیها و پوشاک در سطح زبانی آورده است. در سطح ادبی در آرایه تشبیه و استعاره با واژه های ترکی تصویرسازی کرده است و علاوه بر آن، آنچه باعث تشخص شعر او از این منظر شده است. کاربرد ضرب المثلهای ترکی ویژگی سبکی اوست که با ترجمه مستقیم و غیر مستقیم آورده است. در سطح فکری، آداب و رسوم، نوع زندگی و اعتقادات، توصیفهای طبیعت گنجه آمده است. این تأثیر در نامگذاری حکایات، استفاده از طبیعت گنجه در وصفها، هویت ترکی دادن به شخصیتها، مضمون سازی با عقاید و نوع زندگی ترکان و بازیهای محلی منطقه دیده میشود.

نتیجه گیری: در پنج گنج نظامی زبان، فرهنگ و اندیشه ترکان که در قرن ششم در گنجه می‌زیسته اند، تأثیر گذاشته و جزوی از سبک شعر او شده است. او از واژه ها، اصطلاحات، عقاید ترکها در شعرش استفاده کرده است که بدون دانستن این تأثیرپذیری، فهم برخی ابیات او مشکل میشود.

کلمات کلیدی
نظامی , پنج گنج , سبک , آذربایجان , ترک

• آقابابائی خوزانی، زهرا. (1389). اقلیمهای زیباخیز شعر فارسی، متنشناسی ادب فارسی، ش3: صص 21ـ 34
• اکرمی، میرجلیل، عباس‌زاده نیاری، یاسر (1401) بررسی عوامل ابهام آفرین در شعر نظامی، ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، ش4(پیاپی: 74): صص 101ـ 122
• انزابی‌نژاد، رضا(1390)، پرده سحر سحری، تبریز: آیدین.
• پورنامداریان, تقی، موسوی, مصطفی. (1400). زبان نظامی گنجوی، زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، ش74(پیاپی 244) : صص 1ـ 31
• ثروت، منصور(1392) گنجینه حکمت در آثار نظامی، تهران: علمی.
• ثروتیان، بهروز (1387)، راز عشق در مثنوی عارفانه نظامی، تهران: انتشارات ابتکار دانش.
• دهخدا، علی اکبر(1363) امثال و حکم، 4جلدی، تهران: امیرکبیر.
• دهخدا، علی اکبر(1373) لغتنامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
• ذکاء، یحیی(1397) جستارهایی درباره زبان مردم آذربایگان‌، با مقدمه محمدامین ریاحی‌. تهران‌: انتشارات دکتر محمود افشار.
• شریفی، محمد(1387) فرهنگ ادبیات فارسی، ویراستاری محمدرضا جعفری، تهران: فرهنگ نشر نو، معین
• شعبانی اندبیلی، عاقله(1393)، امثال و حکم ترکی، اردبیل: نگین سبلان.
• صالحی، ژیلا، پارسا، سید احمد(1390) «بررسی جلوه های زبانی فرهنگ مادری در خسرو و شیرین و هفت پیکر نظامی گنجه ای» مجله کاوشنامه، سال 12، ش 22: 31 ـ 59
• صلاحی، احمد(1395) فرهنگ ضرب المثلها و اصطلاحات ترکی، تبریز: آذرتورک
• عباسپور، هومن(1384) سبک آذربایجانی در شعر فارسی، فصلنامه بیمه و توسعه، ش3: صص 60ـ 63
• مجتهدی، علی‌اصغر(1381)، ترکی دیلینده مثللر(امثال‌و حکم آذربایجان)، چاپ سوم، تبریز: فخرآذر.
• معین، محمد(1390) فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.
• مهدی پور، چنگیز(1396) مکتب قوپوز، ترجمه جواد کریم نژاد، تبریز: آیدین
• میرزانیا، منصور(1378) فرهنگنامه کنایه، تهران: امیرکبیر.
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس (1386 الف) خسرو و شیرین،تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس (1386،ب) لیلی‌و‌مجنون، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران:امیرکبیر.
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس (1386،ج) هفت‌پیکر، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس (1389) اقبالنامه، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس (1390) هفت پیکر، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس(1376، ب) خسرو و شیرین، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس(1376،الف) مخزن الاسرار با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره
• نظامی گنجوی، نظام الدین الیاس(1387) خمسه نظامی، براساس چاپ مسکو، تهران: هرمس.
• نوین، حسین(1387)، جلوه هایی از امثال و حکم ترکی، اردبیل: سیمای کوثر
• هومان، کیکاووس(1385) اران نه آذربایجان،ترک زبان نه ترک. تهران: ایمان راد.