ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 6، شهریور 1402 ، شماره پی در پی 88

بررسی بسامد و نوع مکان در روایتها‌ی عامیانۀ‌ آذربایجانی بر اساس رویکرد نشانه معناشناسی مکتب پاریس

صفحه (275 - 293)
شهلا یعقوبی (نویسنده مسئول)، علی کریمی ، حمیدرضا شعیری ، محمدرضا احمدخانی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1401

چکیده

زمینه و هدف: روایت در قالب مکان رخ میدهد و روایت و مکان دو مفهوم درهم‌تنیده هستند. از آنجا که مکان باعث شفاف‌سازی معنایی حضور عوامل گفتمانی، تفسیر بهتر و روشن از فضای روایی، درک واضحتر و عمیقتر از رفتار و کنش عناصر روایی و در نهایت استعلای معنا در روایت میشود، دارای کارکردی گفتمانی است و از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

روش مطالعه: مقالۀ حاضر میکوشد با رویکرد نشانه-معناشناسی مکتب پاریس و با استفاده از روش استقرایی، به مسئلۀ اصلی این پژوهش که بررسی نوع، میزان و بسامد حضور مکان در گفتمان روایی روایتهای عامیانۀ آذربایجان است، بپردازد. روایتهای منتخب این مقاله شامل روایتهای ماهی‌سیاه کوچولو، کچل‌مم‌سیاه، کوراوغلو، روایت یک هلو هزار هلو و پسرک لبوفروش میباشد.

یافته ها: اکثر مکانها در روایتهای عامیانۀ آذربایجانی دارای ویژگی مکان‌بودگی پیوستاری، عینی و مستقیم بودن هستند. از میان مکانهای سه گانه، «مبدأ» کمترین بسامد را دارد و بطور تقریباً برابر از «مکان ثابت» و «مقصد» استفاده شده است؛ بطوری‌که تفاوت معناداری بین آنها نیست.

نتیجه گیری: رویکرد غالب در این روایتها‌ استفادۀ حداکثری از مکان عینی نسبت به مکان انتزاعی است. همچنین مکانهای پیوستاری بالاترین درصد حضور را در این مجموعه دارند؛ این در حالی است که مکانهای استعاری تنها هفت درصد کل را در بر میگیرند که نشانگر کاربرد صریح و غیراستعاری در متن روایی و دور بودن آن از ادبیات در روایتهای مورد بررسی است. 15 درصد مکانهای به کاررفته در این روایتها از نوع استعلایی است که نشان میدهد مکان در اندیشه و تفکر کنشگر جاری بوده است. سایر مکانهای به کاررفته مثل مکانهای مارپیچی یا شبکه ای آمار ‌بشدت محدودی دارند. باید خاطرنشان کرد که تا کنون چنین بررسی جامع و گسترده ای با چنین پیکرۀ مبسوط و مفصلی از مکان نه تنها در روایتهای عامیانۀ آذربایجانی انجام نشده بود، بلکه در سایر ادبیات موجود هم انجام نشده است و این یکی از نقاط متمایز کار حاضر با سایر پژوهشهاست.

کلمات کلیدی
نشانه-معناشناسی , مکان , گفتمان روایی , روایتهای عامیانۀ آذربایجانی.

• احمدی ملکی، رحمان (۱۳۷۶). «قهرمانان حماسۀ کوراوغلو». ادبیات داستانی. ش ۴۲. صص ۶۴- ۷۳.
• اطهاری ‌نیک‌عزم، مرضیه (۱۳۹۳). «تحلیل زمان و شاخصهای زمانی در ضرب‌المثلها با رویکرد نشانه معناشناسی، مورد مطالعه: زبان فارسی». جستارهای زبانی. ش ۱۹. صص ۱- ۲۵.
• خزل، لیلا؛ طهماسبی، فرهاد و زیرک، ساره (1400). «نشانه - معناشناسی مکان در داستان زادن زال». فصلنامۀ علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا). ش. 48. صص 145- 169.
• رسمی، سکینه و رسمی، عاتکه (1395). «بررسی تطبیقی نقش اسطوره ای آب در داستان کوراوغلو با شاهنامه فردوسی و روایتهای شفاهی آن». کهن‌نامۀ ادب پارسی. ش ۲۰. صص ۵۱- ۷۷.
• رضایی، رضا؛ گلفام، ارسلان و آقاگل‌زاده، فردوس (1396). «تحلیل نشانه-معناشناسی استعلای مکان در داستان کوتاه (بزرگ بانوی روح من)». دوفصلنامۀ روایت‌شناسی. ش 1. صص 85- 104.
• شعیری، حمیدرضا (13۸1). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.
• شعیری، حمیدرضا (۱۳۸۵). تجزیه و تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان. تهران: سمت.
• شعیری، حمیدرضا (۱۳۹2). نشانه–معناشناسی دیداری. تهران: سخن.
• شعیری، حمیدرضا و وفایی، ترانه (۱۳۸۸). راهی به نشانه-معناشناسی سیّال: با بررسی موردی ققنوس نیما. تهران: علمی و فرهنگی.
• فخری، آزاده (1395). «بررسی تطبیقی حماسۀ کوراوغلی در اقوام آذربایجان، ترکیه و ترکمن». فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران. شمارۀ 47. صص ۲۷- ۴۹.
• کرباسی، زهرا؛ شعیری، حمیدرضا و لطافتی، رؤیا (1396). «تحلیل نشانه معناشناختی تحقق سره و ناسره در گفتمان ادبی: مطالعۀ موردی داستان عامیانۀ سزای نیکی بدی است» فرهنگ و ادبیات عامه، (16) 5، صص 39-63.
• معین، مرتضی بابک (۱۳۹4). معنا بمثابۀ تجربۀ زیسته: گذر از نشانه شناسی کلاسیک به نشانه شناسی با دورنمای پدیدارشناختی، تهران: سخن.
• نقابی، عفت و پورآسیاب دیزج، طاهره (1397). «بررسی طرح‌شناختی افسانه های عامیانه آذربایجان». دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، (22) 6، صص 53-89.
• علی الحسابی، مهران؛ رضازاده، راضیه و چربگو، نصیبه (1396). «ارائۀ مدل مفهومی معنای مکان شاخصهای تداوم آن (تحلیل پدیدارشناسانۀ تفسیری تجربیات زیستG افراد)». مجلۀ علمی ـ پژوهشی پژوهشکدۀ هنر، معماری و شهرسازی نظر، ش 52. صص 17- 26.