ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 5، مرداد 1403 ، شماره پی در پی 99

انسان کامل در عرفان ابوالحسن خرقانی و ابوسعید ابوالخیر و بررسی تطبیقی سلوک عملی ایشان

صفحه (181 - 200)
ابوالفضل صیادی ، حسین حسن‌پور آلاشتی (نویسنده مسئول)، مسعود روحانی ، فرزاد بالو
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: عرفان اسلامی به دو مکتب بزرگ «عرفان عملی و سکری خراسان» و «عرفان نظری و صحوی بغداد» تقسیم میشود.عرفای اسلامی غالباً در این دو مکتب عرفانی، قرار میگیرند. در این مقاله کوشیدیم تا با در نظر گرفتن دو عارف به نام و هم عصر«مکتب عرفان خراسان»یعنی:«ابوالحسن خرقانی» و «ابوسعید ابوالخیر»؛اولا؛با بررسیهای تحلیلی، مشخصه های انسان کامل را استخراج و ثانیا؛ با بررسیهای تطبیقی،تفاوتهای سلوکی ایشان را استنباط کنیم.

روش‌ها: با توجه به اینکه مکتب «عرفان خراسان» عملگراست؛برای هرگونه پژوهش در حوزه آن باید به غور در اعمال و رفتار مشایخ آن و آموزه های خانقاهی ایشان پرداخت.به همین خاطر در این پژوهش،اوصاف «انسان کامل» در مسلک این دو عارف خراسانی، بیشتر با استنباط از اعمال ،احوال،رفتار، مکالمات و آموزه های ایشان و با تکیه بر کتاب «احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی» اثر مجتبی مینوی به ضمیمه کتاب «منتخب نورالعلوم» خرقانی و «اسرار التوحید» محمدبن منور و کتاب «تذکره الاولیاء» عطار و نیز تالیفات و پژوهشهای مرتبط و به روش توصیفی_تحلیلی صورت پذیرفت.

یافته ها: مکتب «عرفان خراسان» دارای دو مسلک متفاوت است.«ابوالحسن خرقانی» و «ابوسعید ابوالخیر» دو تن از عارفان مکتب خراسان و هر یک نماینده مسلک عرفانی متفاوتی میباشند. مسلک عرفانی خرقانی؛قبضی، اندوهگرا، انفسی، درونگرا، انزوا طلب و تائیدگرسایر ادیان است و مسلک عرفانی ابوسعید؛ شادی طلب، برونگرا، مردمی، اهل سماع و سفر و تکفیرگرسایر ادیان است. «انسان کامل» نیز در سیره عملی این دو عارف، دارای مشخصه های متفاوتی است که در پژوهش به آنها میپردازیم.

نتیجه گیری: مسئله «انسان کامل» یکی از مسائل مهم و بحث برانگیز عرفانی در کنار مسئله وحدت وجود است. انسان کامل در «عرفان خراسان» دارای مصادیقی است که با توجه به عملگرا بودن این مکتب، بررسی اهم مشخصه ها و اوصاف آن در سیره عملی عارفان این مکتب،امکان پذیر میگردد. این عارفان ضمن قرار گرفتن در یک مکتب عرفانی واحد دارای تفاوتهای سلوکی میباشند که توجه بدانها در درک مفهوم نهایی انسان کامل بسیار حائز اهمیت است.

کلمات کلیدی
عرفان خراسان , انسان کامل , ابوالحسن خرقانی , ابوسعید ابوالخیر.

• قرآن کریم.
• انصاری،خواجه عبدالله،(۱۳۶۲).طبقات الصوفیه،مقابله و تصحیح دکتر محمد سرور مولایی،تهران:توس،ص۴۳۱.
• بالو، فرزاد؛ عباسی، حبیب الله،(۱۳۹۴) تحلیل رابطه «انسان و خدا» در میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی با الهام از نظریه «من و تو» مارتین بوبر،دو فصلنامه علمی_پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س)،ش۱۲:صص۷۱_۴۳.
• چراغی،کیومرث، (1387).بررسی مفهوم انسان کامل از دیدگاه عزیز ابن محمد نسفی. تهران: پژوهشنامه ادیان،ص76.
• خوشحال دستجردی، طاهر؛ نظریانی، عبدالناصر،(۱۳۸۶).اثرگذاری تحول اجتماعی و سیاسی قرن پنجم بر رفتار و گفتار ابوسعید ابوالخیر،پژوهش زبان و ادبیات فارسی،ش۸:صص۶۷_۴۵.
• رحیمی،فاطمه،(۱۴۰۱).شگرد های آیرونیک ابوسعید ابوالخیر در دعوت و ارشاد بر اساس گزارش های اسرارالتوحید،پژوهشنامه عرفان،ش۲۸:صص۱۳۴_۱۱۵.
• زرین کوب، عبدالحسین،(۱۳۸1).تاریخ در ترازو.تهران:امیرکبیر،ص368.
• ساعدی، سیدمحمد؛ خردمندپور، مسعود؛ مقامیان‌زاده، عبدالله؛ اردشیرزاده، امیرمحمد،(۱۴۰۰). بازنمایی و تحلیل ساختارهای مردم گرایی در سیره عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر با رویکرد نظریه خود شکوفایی آبراهام مزلو،فصلنامه علمی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س)،سال۱۳،ش۲۴:صص۳۹_۹.
• سنچولی،دوستعلی؛نیک پناه،منصور،(1394).تاملی بر عرفان و تصوف در شرق ایران و تاثیر متقابل عرفا و صوفیان سیستانی و خراسانی بر یکدیگر در قرون نخستین اسلامی.مشهد:خراسان بزرگ،صص 56-47.
• سیدان،سیدابوالقاسم؛خداشناس عبدل آبادی،رضا؛خداشناس عبدل آبادی،سمانه؛حسینی،جواد،(۱۳۹۵).تطبیق سیره عملی ابوسعید ابوالخیر با الگوهای شخصیتی_روانشناختی انسان سالم در رویکردهای روانشناسی،مطالعات ادبیات،عرفان و فلسفه،دوره۲:ش۱-۲:صص:۱۵۹_۱۷۲.
• سرمدی،مجید؛شیخ،محمود،(۱۳۸۶).تحلیل جایگاه معراج پیامبر اکرم(ص) در تفسیرکشف الاسرارمیبدی.مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی:ش۹:صص76-61 .
• عطارنیشابوری،شیخ فریدالدین،(۱۳۵۴).تذکره الاولیاء،به تصحیح و توضیحات دکتر محمد استعلامی، تهران: زوار. صص۶۲۴_۵۷۷ و۷۰۸_۶۹۵ .
• علوی، مریم؛ لک زایی، مهدی؛ محمودی، ابوالفضل (۱۴۰۰).مفهوم روشن شدگی:بررسی مقاسه ای دیدگاه هوئی ننگ و ابوسعید ابوالخیر، نشریه پژوهشهای ادیانی، سال۹،ش۱۸:صص۲۷۴_۲۵۳‌‌.
• فاخوری، حنا؛ خلیل جر (۱۳۷۳).تاریخ فلسفه در جهان اسلامی،ترجمه عبدالمحمد آیتی،تهران:علمی و فرهنگی.
• قره آغاجلو،سعید (۱۳۷۸).مراتب عرفانی و حالات شیخ ابوالحسن خرقانی،نشریه فرهنگ قومس، ش۱۳: صص۱۸۰_۱۷۱.
• قزوینی،زکریا بن محمد بن محمود (۱۳۷۳).آثار البلاد و اخبار العباد،ترجمه جهانگیر میرزا قاجار،تصحیح و تکمیل از میر هاشم محدث، تهران: امیرکبیر،ص۲۴۱.
• قشیری، عبدالکریم بن هوازان،(۱۳۷۴).رساله قشیریه،تصحیح بدیع الزمان فروزانفر،تهران:علمی و فرهنگی،ص ۲۲۵.
• کمالیان، معصومه (۱۳۹۵).انسان کامل از نگاه ابوسعید ابوالخیر،کنگره بین المللی زبان و ادبیات،صص ۱۱_۱.
• مشتاق مهر، رحمان (۱۳۷۸).آئین جوانمردان و اصول جوانمردی از دیدگاه عارف انسان دوست شیخ ابوالحسن خرقانی،نشریه نامه پارسی،ش۴:صص۲۶_۱۸.
• مولوی،جلال الدین محمد،(۱۳۸۴).مثنوی معنوی،به تصحیح رینولد نیکلسون،تهران:دوستان،دفتر پنجم،ص725.
• میرگل،احمد؛میرگلی باغی،حسینعلی؛پیری،موسی،(۱۳۹۵).سیری بر جایگاه و نقش ابوسعید ابوالخیر در عرفان عملی،مطالعات ادبیات،عرفان و فلسفه،دوره۲،ش۲-۱:صص۴۳_۲۹.
• مینوی،مجتبی،(۱۳۶۷).احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی،به ضمیمه نورالعلوم،تهران:طهوری،صص ۱۴۸_۵. میهنی، محمد بن منور،(۱۳۵۴).اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید،به اهتمام ذبیح الله صفا،تهران:امیرکبیر،صص ۳۹۲_۱۵
• نصیری، محمد،(1384).انسان کامل در عرفان اسلامی.قم: اندیشه نوین دینی،ص69.
• نیکلسون ، رینولد،(1358). تصوف اسلامی، رابطه انسان با خدا، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: توس، ص 237.