ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

آزمون تشرّف کودک ـ قهرمانِ رها شده-طرد شده؛ نمودی از بازگشت و رجعت به کهن‌الگوی مادر ازلی یا مادر ـ زمین (موردکاوی: کودکان رهاشده-طرد شده در شاهنامۀ فردوسی)

صفحه (165 - 184)
ندا منزوی ، عبدالرضا سیف (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: آزمون، سفر، رسیدن به تعالی و تشرّف از جمله مراحل گذر اسطوره ای کودک ـ قهرمان در شاهنامه است که در آن کودک طرد شده یا رها شده در طبیعت بصورت نمادینی از کهن‌الگوی مادر ـ زمین، مادر ازلی یا مادر ـ طبیعت جدا شده و پس از بلوغ و تعالی و رسیدن به فرایند فردیت , تشرّف بار دیگر به آن بازمیگردد. هدف اصلی این جستار بررسی و تحلیل نقش کهن‌الگوی مادر ازلی در زندگی کودک ـ قهرمان رهاشده/ طرد شده در شاهنامه است.

روش پژوهش: پژوهش پیش رو بشیوۀ توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و نقد کهن‌الگویی یونگ در داستان کودک ـ قهرمانان مطرود (رها شده) در طبیعت است و بر این مبنا با مراجعه به شاهنامه (نسخۀ حمیدیان) داستان زال، فریدون، داراب و کیخسرو مورد مطالعه قرار گرفته است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که بر اساس نقد کهن الگویی یونگ طرد شدن و رها شدن کودک ـ قهرمان از خانواده، طی کردن مسیر تشرّف و بازگشت به وطن و یا نزد خانواده، نمادی کهن‌الگویی از جدایی و بازگشت مجدد به زهدان مادر ازلی و طبیعت است.

نتایج پژوهش: نتایج پژوهش نشان میدهد که کودک قهرمانان رها شده یا طرد شده از سوی خانواده در شاهنامه مانند زال با پرورش سیمرغ با زندگی بر بالای کوه البرز که بر فراز دریاچۀ فراخکرت قرار دارد، ارتباط دایگی گاو برمایه برای فریدون، گذر از آب توسط کیخسرو همگی نمادهاییی مقدّس و کهن‌الگویی از مادر و بازگشت کودک به آغوش وی است.

کلمات کلیدی
رها شدگی , کودک ـ قهرمان , مادر ازلی , کهن‌الگو , یونگ.

• اسمیت. ژوئل (1383). فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمه: شهلا برادران خسرو‌شاهی. تهران: روز بهان، صص 175 ـ 213.
• الیاده. میرچا (1367). افسانه واقعیت. ترجمه: نصرالله زنگویی. تهران: پاپیروس، ص 92.
• ................ (1376). رساله در تاریخ ادیان. ترجمه: جلال ستاری. چاپ دوم. تهران: سروش، صص 189 ـ 190- 89 ـ 90.
• اوستا (1371). گزارش و پژوهش: جلیل دوست‌خواه. ج 1 و 2. تهران: مروارید، صص 870 ـ 365.
• اوشیدری. جهانگیر (1378). دانشنامۀ مزدیسنا. چاپ دوم. تهران: مرکز، ص 483.
• آبان یشت. اوستا گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. جلد دوم. چاپ نهم. تهران: مروارید. بند 21 ـ 29.
• بهار. مهرداد (1372). سخنی چند دربارۀ شاهنامه. تهران: سروش، ص 21.
• ............... (1373). جستاری در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز، صص 22-83.
• حکمت. علیرضا (1350). آموزش و پرورش در ایران باستان. تهران: مؤسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی، ص 49.
• دادگی. فرنبغ (1385). بندهشن. گزارش: مهرداد بهار. چاپ سوم. تهران: توس، صص 142 ـ 143ـ 249 ـ 149 ـ 78.
• روایت پهلوی (1367). ترجمه: مهشید میرصحرایی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، صص 54 ـ 70.
• شاله. فلیسن (1364)، تاریخ مختصر ادیان بزرگ. ترجمه: منوچهر خدایارمحبی. چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ص 39.
• شمیسا. سیروس (1376). داستان یک روح . چاپ سوم. تهران: فردوسی، ص 181.
• شیردل. زهرا و رحیمی. ابوالقاسم (1396). تحلیل اسطورۀ کودک رها شده در شاهنامه از دیدگاه روانشناسی یونگ. نشریه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز. سال 7. شمارۀ 236. صص 141 ـ 166.
• صفا. ذبیح‌الله (1388). حماسه سرایی در ایران؛ از قدیمیترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر، ص 467.
• فردوسی ابوالقاسم (1386). شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان(چاپ مسکو). تهران: علمی و فرهنگی.
• قائمی. فرزاد و دیگران (1388). تحلیل نقش نمادین اسطورۀ آب و نمودهای آن در شاهنامه فردوسی بر اساس روش نقد اسطوره ای. جستارهای ادبی (دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی سابق) شمارۀ 165. صص 47 ـ 67.
• کریستین سن. آرتور (1377). نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه ای ایران. ترجمه و تحقیق: ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. تهران: چشمه، ص 126.
• گرین. راجر لنسلین (1366). اساطیر یونان از آغاز آفرینش تا عروج هراکلس. ترجمه: عبّاس آقاجانی. تهران: سروش، ص 29.
• گرین. ویلفرد و دیگران (1383). مبانی نقد ادبی. ترجمه: فرزانه طاهری. تهران: نیلوفر، ص 179.
• گوردن. والترکی )1379). درآمدی بر نقد کهن‌الگویی: نقد ادبی معاصر. ترجمه: جلال سخنور. تهران: رهنما، ص 36.
• گورین. ویلفرد و دیگران (1370). راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمه: زهرا مهین‌خواه. چاپ چهارم. تهران: اطلاعات، صص 195- 206.
• لک. ایران و تمیم داری. احمد (1395). مطالعۀ تطبیقی کهن‌الگویی سفر و بازگشت قهرمان در شاهنامه و ادیسه. ادبیّات تطبیقی. پیاپی. 13. صص 161 ـ 184.
• متین. جلال (1377). شرح و تفسیر کوشنامه اثر ایرانشاه بن ابی الخیر. تهران: علمی، ص 397.
• مقدّم. محمد (1385). جستار دربارۀ مهر و ناهید. چاپ دوم. تهران: هیرمند، ص 26.
• مینوی خرد (1385). ترجمه: احمد تفضلّی. به کوشش ژاله آموزگار. چاپ چهارم. تهران: توس، ص 64.
• ورمارزن. مارتین یوزف (1372). آیین میترا. ترجمه: بزرگ نادر زاده. تهران: چشمه، ص 27.
• ووگلر. کریستوفو (1387). سفر نویسنده. ترجمه: محمد گذرآبادی. تهران: مینوی خرد، ص 59.
• همایونفرخ. رکن‌الدین (1370). تاریخ هشت هزار سال شعر ایرانی. 2 ج. تهران: علمی و فرهنگی، ص 291.
• هندرسن. جوزف (1353). اساطیر باستانی و انسان امروز. ترجمه: ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر، ص 167.
• یاوری. حورا (1382). روانکاوی و اسطوره گسترده اسطوره. تهران: هرمس، صص 352 ـ 357.
• یشتها (1347). گزارش و توضیحات: ابراهیم پورداوود. چاپ دوم. تهران: زبان و فرهنگ ایران، ص 229.
• یونگ. کارل گوستاو (1383). انسان و سمبولهایش. ترجمه: محمود سلطانیه. چاپ چهارم. تهران: جامی، صص 163 ـ 52 ـ 67- 310.
• .............................. (1387). انسان در جستجوی هویّت خویشتن. ترجمه: محمود به فروزی. چاپ سوم. تهران: جامی، صص 53 ـ 26.
• .............................. (1390). چهار صورت مثالی. ترجمه: پروین فرامرزی چاپ سوم. مشهد: انتشارات به نشر، صص 81 ـ 87.
• ............................ (1395). ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو. ترجمه: فرناز گنجی و محمد باقر اسماعیل‌پور. تهران: جامی، ص 100.