کوتاهدرس ۱۳۴: نقدی بر ادعای دکتر محمود حسابی درباره لغتسازی در زبان فارسی
شادروان دکتر محمود حسابی در مقدمه کتابی با عنوان «فرهنگ حسابی» چاپ دانشگاه صنعتی امیرکبیر واحد تفرش زمستان ۱۳۷۲، مطالبی را درباره اهمیت زبان پارسی و مقایسه اش با زبان عربی در زمینه لغتسازی و خلق واژه های جدید نوشته اند که مطالبی درست،درخور و ارزشمند است. با این حال آن مرحوم در محاسباتی که در ادامه توضیح خواهم داد به این نتیجه رسیده اند که در زبان فارسی دستکم دویست و بیست و پنج میلیون واژه جدید غیر تکراری میتوان ساخت و این عددی سرسام آور است.( برای درک سرسام آور بودن این رقم،مقایسه کنید که کل تعداد لغتهای بزرگترین لغتنامه زبان فارسی یعنی لغتنامه دهخدا فقط سیصد و چهل هزار واژه است)! مردم عادی و حتی استادان ادبیات نیز از این سخن دکتر حسابی خوششان آمده و بی تحقیق و بررسیی آن را پذیرفته و سالهاست تکرارش میکنند.
اینجانب اگرچه بر این باورم که ساختمان زبان فارسی توانایی ساخت صدها هزار لغت را بی هیچ پایانی و محدودیتی دارد و از این حیث شایسته آفرین است ولی درصدد آنم که سخن دکتر حسابی را نقد و تحلیل کرده و اشتباهش را نشان دهم.
ابتدا باید ببینیم دکتر حسابی چگونه به این رقم رسیده اند. ایشان نوشته اند زبان فارسی منشعب از هند و اروپایی ۲۵۰ پیشوند و ۶۰۰ پسوند و ۱۵۰۰ ریشه فعلی دارد که میتوان آنها را با هم ترکیب کرد و لغت جدید ساخت و حاصلضرب آنها میشود دویست و بیست و پنج میلیون. مثلا ریشه فعلی گفت را میتوانیم با پیشوند پیش و پسوند ار ترکیب کرده و لغت پیشگفتار را بسازیم. به همین قیاس، از ترکیب تمام ریشه ها و پسوندها و پیشوندها به عدد مذکور رسیده اند.
اینک بررسی و تحلیل : نخست اینکه تعداد افعال زبان فارسی هزار و پانصد نیست و حدود پانصد فعل است. تازه در شمارش این افعال ، افعال نامأنوس و مرده ای چون الفنجیدن را نیز برشمرده ایم.هر فعل هم دو ریشه ماضی و مضارع دارد میشود هزار ریشه.
دوم اینکه تعداد پیشوندهای زبان فارسی دویست و پنجاه نیست و حدودا سی پیشوند است. باز در این محاسبه حتی پیشوندهای غیر فعالی چون پا در پاداش و اف در افسوس و پی در پیمودن و ام در امشب را هم شمرده ایم.
سوم تعداد پسوندها نیز ششصد عدد نیست و حدودا یکصد و بیست پسوند است. باز هم در این محاسبه پسوندهای مرده ای چون ون در تافتون و اغ در چراغ و اس در خرناس را شمرده ایم.
اینک حاصلضرب ریشه ها در پسوندها و پیشوندها میشود:

30*1000*120=3,600,000
سه میلیون و ششصد صد هزار که با رقم دکتر حسابی بسیار فاصله دارد.
چهارم بطور کلی این شیوه محاسبه غلط است چون هر ریشه ای را نمیشود با هر پسوند و پیشوندی ترکیب کرد مثلا از خور میتوان خوراک ساخت ولی نمیتوان خوراغ یا افخوراک ساخت! پس با این شیوه هم کلی لغت حذف میشوند.
پنجم : تعداد بی پایانی از واژه ها بدون ریشه فعلیند و از ترکیب کلمات ساخته میشوند مانند خوشبخت و از این رو بی پایانند.
نتیجه گیری پایانی: ساخت واژه جدید در زبان فارسی پایانی ندارد ولی، هم شیوه محاسبه دکتر حسابی اشتباه است و هم رقم بدست آمده اش یعنی دویست و بیست و پنج میلیون.
اهمیت این نقد وقتی بیشتر آشکار میشود که افزون بر تکرار دائم این سخن در بین مردم و فضای مجازی، همان اطلاعات حسابی را به هوش مصنوعی هم داده اند و بعد به آن استناد میکنند و میگویند هوش مصنوعی چنین گفته!
لطفا به کانال تلگرامی ما به آدرس @Dr_majd_omid نیز سر بزنید.